چگونه زیستن: درسهایی از چشمه سار حکمت امام علی علیه السلام به روایت شیعه و سنی

درآمد

جلال الدين محمّد بلخى، كارزار سرنوشت ساز حضرت امير عليه السلام با عمرو بن عبدود در جنگ خندق را در ابياتى به تصوير كشيده است. در اين ميان، آنچه بيش از شكست عبدود شگفتى و تحسين مولوى را برانگيخته، اوج اخلاص على بن ابى طالب عليه السلام است:

از على آموز اخلاص عمل شير حق را دان مطّهر از دغل

گفت من تيغ از پى حق مى زنم بنده حقّم نه مأمور تنم

شير حقّم نيستم شير هوافصل من بر دين من باشد گوا(1)

همين اخلاص بى مثال است كه خداوند متعال بارها در قرآن ستوده و آن را ويژگى ممتاز على عليه السلام شمرده است:

«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ

فصل اول: اخلاق فردى

بخش نخست: بايدها

پاكى نفس

انسان، اشرف مخلوقات و برترين مظهر آفرينش است. او مى تواند راه كمال يا گمراهى بپيمايد. مى تواند چون حيوانات، زندگانى حيوانى در پيش گيرد و از انسانيت خويش فرسنگ ها دور شود يا به زندگى خود رنگ خدايى بزند و روح كمال را در خود زنده كند و راه تعالى و كمال را بپيمايد. پس در خويشتن خويش بنگريم و ببينيم اكنون كه نام انسان بر خود نهاده ايم، كدامين راه را برگزيده ايم؛ هدايت و پاكى يا گمراهى و تباهى؟ پس تا فرصت باقى است به فكر اصلاح خويش باشيم تا پيش خدا و خلق رسوا نشويم. از انسان جز شرافت انتظار نمى رود و شرافت آدمى همان گونه كه امام شريفان، على عليه السلام فرموده، به پاكى است:

شَرَفُ الرَّجُلِ نَزاهَتُهُ وَ جَمالُهُ مُرُوَّتُهُ.(1)

شرف مرد به پاكى و زيبايى اش به جوان مردى است.

اين پاكى بايدهم درظاهروهم در باطن واخلاق انسان باشد، ولى آنچه نشانه وجود چنين پاكى است، حسن رفتار با ديگران است وگرنه از شرافت و بزرگوارى خبرى نيست، چنان كه بنا بر نقل اهل سنت، على عليه السلام فرمود:

لا شَرَفَ مَعَ سُوْءِ الْادَبِ.(2)

با بدادبى، شرافتى نيست.

كنترل خشم

خشم و غضب بر هم زننده تعادل روحى انسان است و آتشى است كه مى تواند ويرانى ها و خسارت هاى فراوانى به بار آورد. اين اسب سركش اگر مهار نشود، آسيب هاى جبران ناپذيرى به سرنشين خود وارد مى سازد.

متأسفانه بعضى از مردم هنگام خشم گين شدن، كنترل خود را از دست مى دهند و به هر كارى دست مى زنند تا آتش غضب خود را فرو نشانند.

ازاين رو، ممكن است آبروى ديگران را بريزند يا انواع تهمت ها را نثار طرف مقابل كنند. اين در حالى است كه عصبانيت، مجوزى براى ريختن آبروى ديگران نيست و اسلام هرگز اجازه نمى دهد كه انسان هنگام خشمناك شدن، به هر كارى دست بزند. از آنجا كه عصبانيت، بيش از همه به خود شخص عصبانى زيان مى رساند، بايد در حال خشمگينى از هرگونه كار شتاب زده خوددارى كرد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

اكْظِمِ الْغَيْظَ عِنْدَ الْغَضَبِ وَ تَجاوَزْ مَعَ الدَّوْلَةِ تَكُنْ لَكَ الْعاقِبَةُ.(1)

هنگام غضب، خشم خود را فرو كش و هنگام قدرت درگذر. در اين صورت، عاقبت خوشى در انتظار توست.

در كلامى ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند، حضرت مى فرمايد:

كسى كه مهار خشم و غضب خود را به دست خويش نگيرد، در حقيقت، عقل او ناقص است.

مَنْ لَم يَمْلِكْ غَضَبَه، لَم يَكْمُلُ عَقْلُهُ.(2)

كسى كه مالك غضب خود نشده، عقلش كامل نگشته است.

اصلاح نفس

زنگار گناه و پيروى از هوا به تدريج جان پاك و فطرت خدادادى را آلوده مى سازد و آدمى را به انحراف مى كشاند. انسان در زندگى خود، خواه ناخواه، عيب ها و كاستى هايى دارد كه خود بهتر از ديگران، آنها را مى شناسد. هواهاى نفسانى هميشه مانع تكامل انسان مى شود و به او اجازه نمى دهد به اصلاح خود بينديشد و عيب خويش را برطرف سازد. هرچند آدمى فطرت پاك خود را به كدورت گناه آلوده است، ولى خداوند اين توانايى را به انسان داده است كه براى مبارزه با نفس، تلاشى پى گير را آغاز كند و به تدريج، عيب هاى درونى خود را يكى پس از ديگرى كنار بگذارد تا دوباره شبستان وجود خويش را به پاكى بيارايد. او مى تواند به وسيله مبارزه با نفس، سياهى هاى وجود خويش را برطرف سازد و به فطرت اصيل خود بازگردد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ اجْهَدَ نَفْسَهُ فِى اصْلاحِها سَعِدَ.(1)

هر كس در اصلاح نفس خود بكوشد، رستگار خواهد شد.

مقصود از اين اصلاح نفس، وجين علف هاى هرز به نام هوا و هوس است كه مزرعه سبز زندگى را به خشكاندن تهديد مى كند. حضرت در كلامى ديگر به مبارزه با آن فرا خوانده است و مى فرمايد:

جَاهِدُوا اهْوَاءَكُمْ كَما تُجاهِدُون اعْدَائَكُمْ.(2)

همچنان كه با دشمنان خود مبارزه مى كنيد، با هوا و هوس هاى خود مبارزه كنيد.

پرورش روح

بهترين انسان ها كسانى هستند كه ظاهر و باطنى يك دست و پيراسته دارند. آنان يگانه روزگار و خوب ترين بندگان خدايند. همه افراد توفيق يافتن دوستى هم دل و هم زبان را نمى يابند. چه بسا انسان هايى كه چهره اى زيبا و جذاب، ولى باطنى بيمار و آلوده دارند. لطف خداوند رحيم ايجاب مى كند كه عيب اين افراد پوشيده بماند و آبرويشان حفظ شود، ولى در هر حال، خود انسان از باطنش آگاه است و نبايد از اين لطف خداوند سوء استفاده كند، بلكه بايد در برابر اين پرده پوشى بكوشد عيب هاى باطنى اش را به تدريج برطرف كند تا ظاهر و باطنش نيكو شود.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

ما اقْبَحَ بِالْانْسانِ باطِناً عَلِيلًا وَ ظاهِراً جَمِيلًا.(1)

چه قدر زشت است كه انسان باطنى بيمار و ظاهرى زيبا داشته باشد.

توجه داشته باشد كه خداوند در قيامت بر اساس واقعيت حكم مى راند، چنان كه آن حضرت در كلامى ديگر به نقل اهل سنت مى فرمايد:

مَن كانَ ظاهِرُهُ ارْجَحُ مِنْ بَاطِنِه خَفَّ ميْزَانُهُ يَوْمَ الْقَيَامَةِ وَ مَنْ كانَ بَاطِنُهُ ارْجَحُ مِنْ ظَاهِرِه ثَقُلَ مِيزَانُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ.(2)

آن كسى كه ظاهرش بهتر ازباطنش باشد، درروز قيامت، ترازوى عملش سبك خواهد بود و كسى كه باطنش بهتر از ظاهرش باشد، در روز قيامت، ترازوى عملش سنگين خواهد بود.

حساب كشى از نفس

انسان موجودى است مركب از عقل و غريزه و احساسات و خواه ناخواه در زندگى، خطا مى كند. اين خطاها به گرد و غبارى مى مانند كه بر آيينه روح مى نشينند و آن را تاريك مى كنند و صفا و روحانيتش را مى گيرند.

بايد چاره اى جست تا از ميزان خطاها كاسته شود. اگر انسان كارهايى را كه در طول روز انجام داده است، به هنگام شب، در نظر آورد و آنها را در محكمه وجدان بررسى كند، مى تواند اندكى از ميزان خطاهايش بكاهد. اين كار در گشايش زندگى مادى و معنوى آدمى بسيار نقش دارد، به شرطى كه استمرار يابد و انسان با شناخت نقاط ضعف خود، در پى اصلاح آنها برآيد. اصولًا بعضى رفتارها در نگاه نخست، ناشايست جلوه نمى كند، ولى اگر با دقت به آنها بنگريم، نقاط تاريك آن روشن مى شود و آدمى با آگاهى از اشتباه و لغزش خويش مى كوشد از تكرار آن بپرهيزد.

حضرت على عليه السلام در توصيه به اين امر مى فرمايد:

لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُحاسِبْ نَفْسَهُ فِى كُلِّ يَوْمٍ.(1)

آن كس كه هر روز از نفس خود حساب كشى نكند، از ما نيست.

و در سخنى ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند، مى فرمايد:

مَنْ لَمْ يُحاسِبْ نَفْسَهُ قَبْلَ يَوْمِ الْقَيامَةِ حَلَّ بِهِ الْنَّدَمُ.(2)

كسى كه به حساب نفس خود (در دنيا) پيش از آمدن قيامت نرسد، پشيمانى سزاوار او خواهد بود.

توبه

آمرزش خواهى از خدا، وسيله رهايى انسان از آسيب هاى نافرمانى و رنج هاى گناهان است. اصولًا هر چيزى چاره اى دارد و چاره گناهان، توبه است. جان و روان آدمى در زمزم توبه شست وشو مى شود و صفا و نورانيت باطن به او بازمى گردد. بايد دانست كه زيباترين توبه، توبه خالص، راستين و بدون بازگشت است. توبه كننده آن چنان به خدا روى مى آورد و تعهد مى كند كه دگرباره به سوى گناه بازنگردد.

گناه كاران در صورت بازگشت و توبه، علاوه بر اينكه مورد استقبال و توجه مؤمنان قرار مى گيرند، خداوند نيز درهاى رحمت را به سوى آنان مى گشايد و چنان نورى به قلبشان مى تاباند كه احساس مى كنند مورد الطاف خداوندى قرار گرفته اند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ تَرَكَ الشَّرَّ فُتِحَتْ عَلَيْهِ ابْوابُ الْخَيْرِ.(1)

هر كس بدى را رها كند، درهاى خير به رويش گشوده خواهد شد.

اگر همچنان بر بدى اصرار بورزد، بايد بداند كه باركش همه عيب هاست اگر زود نجنبد، چه بسا راه رهايى برويش بسته شود. حضرت مى فرمايد:

الْشَّرُّ جَامِعٌ لِمَساوِىَ الْعُيُوبِ.(2)

بدى دربردارنده همه زشتى ها و عيب هاست.

تقويت اراده

اراده انسان تمام هستى اوست. كسى كه اراده ندارد، شخصيت هم ندارد. انسان ضعيف النفس، سست اراده است و در برابر مشكلات، خود را مى بازد. در مقابل، انسان هاى با اراده بر مشكلات چيره مى شوند و چون كوه در برابر حوادث مى ايستند و آنها را از پاى درمى آورند. پس در راه تقويت اراده بايد با هوس ها مبارزه كرد و با تمرين، راه بندگى پيمود.

انسان تنها با نيروى اراده مى تواند بر دشمن درون و بيرون پيروز شود.

افراد سست اراده در برابر دشمنان ناتوانند و به راحتى تسليم مى شوند و به همين دليل، هيچ گاه به مقصد و هدف خويش نخواهند رسيد. امام دلاوران و جوان مردان، على عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ ضَعُفَ جِدُّهُ قَوِىَ ضِدُّهُ.(1)

هر كس اراده اش سست باشد، دشمنش نيرومند است.

و در سخنى ديگر، تقويت اراده در طاعت الهى را خواستار شده است و مى فرمايد:

اذَا قَوَيْتَ فَاقو عَلى طاعَةِاللَّهِ وَاذَا ضَعُفْتَ فَاْضْعُفْ عَنْ مَعْصِيَةِ اللَّهِ.(2)

اگر خواستى توانا باشى، در طاعت الهى توانا باش و اگر خواستى ناتوان باشى، در معصيت الهى ناتوان باش.

ميانه روى

رعايت اصل تعادل و ميانه روى در زندگى در سيره پيشوايان دينى همواره مورد تأكيد بوده و در آموزه هاى قرآنى از افراط و تفريط و خارج شدن از حدّ اعتدال نكوهش شده است. حساب گرى و ميانه روى در زندگى سبب مى شود انسان از شرايط بحرانى و مشكلات زندگى به

پرهيز از ثروت طلبى

مال و ثروت مى تواند وسيله گره گشايى از مشكلات ديگران باشد. با وجود اين، اگر به دست نااهلان بيفتد، ممكن است سبب هلاك هر چه بيشتر فرد و جامعه شود. در طول تاريخ، بيشتر بدبختى هايى كه گريبان گير جوامع انسانى شده، در پى بدمستى هاى ثروتمندان مغرور بوده است.

آنانى كه نمى دانند سرمايه خود را چگونه و در كجا مصرف كنند و آن را

ساده زيستى

گروهى از انسان ها با اينكه مى دانند دنيا، زودگذر است، خود را بنده دنيا مى سازند. اينان چنان در گرداب تجمل گرايى غرق مى شوند كه گذرگاه بودن دنيا را از ياد مى برند. در مقابل، برخى زندگى ساده، بى آلايش، پاك و باصفايى دارند و از آلودگى هايى كه بر زندگى مردمان

كار براى آخرت

هر روز مى گذرد و قافله دنيا، مسافرانى را چند روز با خود سير مى دهد. سپس با تنها گذاشتن آنان كه مى پنداشتند بايد در اين كوى براى هميشه رحل اقامت بيفكنند، به سراغ افراد جديد مى رود. انسان در اين دنيا، دوران كوتاه و بسيار محدودى دارد و بى شك، پايان عمر او به معناى فانى شدن نيست، بلكه نقطه آغازى است براى زندگانى جاودانه. نكته مهم اين است كه انسان در آن جهان بايد پاسخ گوى كردارهاى دنيايى خويش باشد. در آنجا هيچ چيز مطلوب تر از كردار نيك نيست و همه به عمل صالح نياز دارند. در آخرت ممكن است شخص آنچه را پناه گاه خويش مى پنداشت، پوچ و بى اعتبار بيابد و خود را سرزنش كند. چرا

پرهيز از حرام خوارى

بهره مندى از تقواى الهى و رعايت حلال و حرام يكى از نشانه هاى اهل ايمان است. آنان اطاعت از دستورهاى الهى را با تمام وجود پذيرفته اند و بندگى خدا را افتخارى سعادت بخش براى خود مى شمارند.

پس هيچ گاه لذت هاى زودگذر دنيا را با نعمت هاى پايدار جهان باقى عوض نمى كنند. انسان در اين جهان خاكى مدت كوتاهى زندگى مى كند و نمى داند چه وقت و در چه حالى از دنيا مى رود. بنابراين، بايد توجه داشته باشيم كه مبادا غذايى را كه مصرف مى كنيم، حرام باشد و با استفاده از آن، باطن خود را به پليدى آلوده سازيم. خوردن مال حرام از گناهان بزرگ است و انسان حرام خوار بايد خود را براى بازخواست الهى آماده سازد.

دورى از حرام

پيروى از دستورهاى الهى، نتيجه اى جز نيك فرجامى ندارد. شارع مقدس از آنجا كه بعضى از امور را مانع كمال و سلامت انسان مى داند، آنها را حرام دانسته و امورى را كه راه دست يابى به كمال را براى آدمى آسان مى سازد، واجب كرده است. ازاين رو، هر مسلمانى موظف است حرام و حلال خدا را رعايت كند. متأسفانه بسيارى از مردم دچار هواى نفس مى شوند و برخلاف شريعت و دستورهاى الهى، به كار خلاف دست مى زنند. بى شك، اين كار نوعى ستيزه جويى با قانون الهى و آموزه هاى پيامبران است. اين افراد با اندكى تفكر درمى يابند كه زيان كار خواهند بود و پى آمدهاى اين سرپيچى دامن گيرشان مى شود كه جز زيان ابدى چيزى نيست. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

لا وَرَعَ انْفَعُ مِنْ تَجَنُّبِ الْمَحارِمِ.(3)

دعا

يكى از نيازهاى اساسى انسان امروز نيازهاى روحى و معنوى است كه با دعا و درخواست از پروردگار مى تواند نيازهاى معنوى خود را برآورد.

انسان در زندگى ماشينى، وقتى خسته و درمانده از كار روزانه به خانه برمى گردد، مى خواهد خود را با قدرتى فناناپذير پيوند دهد و به آرامش روح و روان دست يابد. دعا، رابطه انسان را با خدا بيشتر مى كند و او را به سوى معنويت مى كشاند. انسان هاى بسيارى از راه ارتباط با خدا و زمزمه هاى وصل و دعاهاى عارفانه، بهترين توفيق هاى مادى و معنوى را به دست مى آورند و چه بسا كه راه صدساله را يك شبه مى پيمايند.

خداوند نيز هرگاه مى خواهد بنده اش را بپذيرد، حس نياز به دعا و نيايش را در او تقويت مى كند تا در پرتو آن، به نيازهاى او پاسخى در خور دهد.

خداوند بسيار كريم تر از آن است كه بنده اى، عاشقانه و عارفانه او را بخواند و پاسخى نيكوتر از درخواست بنده اش به او ندهد.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ دَعَا اللَّهَ اجابَهُ.(2)

آمرزش

بنده خوب خدا در زلال آمرزش خواهى، خود را تطهير مى سازد و ناخالصى ها را از تن و جان خويش پاك مى كند. انسان در طول زندگى، گناهانى انجام مى دهد كه پس از آن، پشيمان مى شود، به خدا روى مى آورد و توبه و تعهد مى كند كه ديگر آن گناه را تكرار نكند. در صورت وجود چنين توفيقى، جاى اميدوارى هست. با اين حال، برخى اهل توبه و بازگشت و در فكر ترك گناه نيستند، غافل از اينكه در يك لحظه نامعلوم، مرگ انسان فرا مى رسد و توفيق توبه نمى يابند. راستى چه وقت بايد به درگاه بى نياز روى آورد؟ به يقين، زمانى كه درهاى آمرزش بسته نشده باشد. در آموزه هاى دينى آمده است كه حتى كاتبان الهى، زمانى را به بندگان خطاكار فرصت مى دهند تا با انابه و توبه، به درگاه احديت روى آورند. ازاين رو، تا آن زمان، از نوشتن گناهان نيز بازمى ايستند تا شايد فرد گناه كار توبه را دريابد و با پرونده سياه از گناه به پيشگاه خداوند حاضر نشود. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

عبادت شايسته

عبادت نوعى شكرگزارى از نعمت هاى بى شمار الهى و نشانه بندگى انسان در برابر خداوند است. انجام عبادت بايد با نشاط و در بهترين ساعت ممكن انجام شود. وقتى انسان براى عبادت در پيشگاه خداوند قرار مى گيرد، بايد بكوشد عبادتش بدون خستگى و دل سردى انجام شود.

بسيارى از مردم تا وقتى كه سرگرم داد و ستد يا تفريح يا كارهاى دنيايى اند، هرگز احساس خستگى نمى كنند، ولى همين كه مى خواهند چند ركعت نماز بخوانند، مانند كسى كه قرار است بار سنگينى بر دوش گيرد، احساس خستگى و بى حالى مى كنند. اين كار ناپسند، نوعى ناسپاسى در حق خالق است. پس بايد پيوند خود را با خدا قوى تر كنيم و عبادت هاى بى روح را به نيايش همراه با شوق روحانى و اخلاص بدل سازيم. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

فَضِيلَةُ السَّادَةِ حُسْنُ الْعِبادَةِ.(3)

سحرخيزى

برخى افراد ساعت خواب خود را به گونه اى تنظيم مى كنند كه به سحرخيزى عادت كنند و ساعتى پيش از اذان صبح، به عبادت و بندگى خدا مشغول باشند و هم آواز با مرغان سحرى، خدا خدا گويند. اين افراد در اوايل شب مى خوابند تا از نعمت بيدارى سحر برخوردار شوند و با دعا و نماز صبحگاهى، دل و جان را در زمزم زلال مناجات شست وشو دهند.

متأسفانه عده اى از افراد، تا پاسى از شب بيدار مى مانند و بر اثر خستگى و كسالت از نعمت سحرخيزى محروم مى مانند. اينان افزون بر اينكه فريضه نماز را ترك مى كنند، از كسب روزى حلال نيز بهره اى نمى برند. هميشه به ياد داشته باشيم كه سحرخيزى به هر دليل كه باشد، عادتى با ارزش و مايه بركت است. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

باكِروا فَالْبَرَكَةُ فِى الْمُباكَرَةِ.(2)

سحرخيز باشيد؛ كه بركت در سحرخيزى است.

در سخن ديگر به نقل اهل سنت مى فرمايد:

انس گرفتن با قرآن

توسل به تكيه گاهى مطمئن، آرامش بخش انسان در مشكلات زندگى است و چه پناهگاهى مطمئن تر از كلام وحى و كتاب زندگى كه راهنماى سعادت انسان و نگه دار او از لغزش هاست. آنان كه مى خواهند در مشكلات زندگى، دچار وحشت و اضطراب نشوند و حوادث گوناگون، قلبشان را نلرزاند و چون كوه استوار و پابرجا باشند، بايد خود را با آيات دل نشين قرآن مأنوس سازند. اين كار به همه زواياى زندگى فرد روشنايى و صفا مى بخشد و چنان اطمينان و اعتمادى به انسان مى دهد كه هر وحشت و اضطرابى را به امنيت و رحمت تبديل مى كند. آنان كه با قرآن هم دم هستند، مايه آرامش خاطر ديگرانند؛ زيرا با خزانه رحمت الهى پيوندى ناگسستنى دارند. آورنده قرآن مجيد براى خواندن و انس گرفتن با آن، ارج و اهميت ويژه اى قائل بود و شب ها تا سوره هاى حديد، حشر، صف، جمعه و تغابن را نمى خواند، نمى خفت. در سيره پيشوايان ما نيز كه به حق مفسران قرآنند، انس گرفتن با قرآن بسيار مشهود است.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ آنَسَ بِتِلاوَةِ الْقُرْانِ لَمْ تُوحِشْهُ مُفارَقَهُ الْاخْوانِ.(2)

هر كه با قرآن مأنوس است، از دورى ياران وحشتى ندارد.

آخرين نماز

شيفتگى انسان مؤمن به نماز بايد همچون شيفتگى انسان گرسنه به غذا و انسان تشنه به آب باشد. بايد دانست كه نماز واقعى، نمازى است كه روح داشته باشد و روح نماز، حضور قلب است. انسان بايد تلاش كند همواره نمازش با حضور قلب باشد و بهتر آن است هر وقت به نماز مى ايستد، احساس كند اين، آخرين نماز اوست و ديگر توفيق نماز خواندن نخواهد داشت. با چنين انديشه اى، ديگر نماز خواندنش بدون توجه نخواهد بود و همه تلاش خود را به كار مى برد تا اين آخرين نماز را با توجه كامل و

عيب شناسى

بى شك، هر يك از ما انسان ها عيب هايى داريم، ولى به علت خوش بينى يا آن عيب ها را نمى بينيم، يا اگر هم ببينيم، توجهى نمى كنيم؛ در حالى كه بايد درباره عيب خود فكر كنيم و در پى اصلاح آن باشيم.

بردبارى

بردبارى نشانه قوت اراده است. انسان بردبار با كارش نشان مى دهد كه مى تواند در مقابل حوادث سنگين روزگار ايستادگى كند. كسى كه خود را به بردبارى عادت دهد، افزون بر آنكه روزبه روز بر قوّت اراده اش افزوده مى شود، از مشكلات زندگى هم آن گونه كه ديگران رنج مى برند، رنج نخواهد برد. البته بردبارى اين نيست كه انسان از تلاش دست بردارد و با هر ستمى كنار بيايد؛ چون كه از نظر دين و عقل و وجدان ناپسند است.

بردبار، كسى است كه با كمك عقل و منطق، براى سامان دهى كارش تلاش مى كند و در رويارويى با ناكامى ها از پاى نمى نشيند و روحيه خود را نمى بازد. نشانه هاى انسان بردبار سه چيز است. نخست آنكه تنبلى و

طمأنينه در برابر مشكلات

با آرامش و وقار آسان تر مى توان بر مشكلات چيره شد. دستپاچگى و شتاب زدگى، نه تنها مشكلات را حل نمى كند، بلكه چه بسا مشكلى نيز بر آن خواهد افزود. واكنش افراد در رويارويى با گرفتارى ها و معضلات، متفاوت است. بعضى ها در برابر حوادث و مسائل ناگهانى چنان دچار اضطراب مى شوند كه به اصطلاح دست و پاى خود را گم مى كنند و تحرك خود را از دست مى دهند. در اين هنگام، بهترين راه براى انسان اين است كه بكوشد آرامش خود را حفظ كند و با بررسى جنبه هاى گوناگون قضيه، راه حل مناسبى بيابد. بى قرارى كردن و اظهار ناراحتى نه تنها نتيجه بخش نيست، بلكه بر مشكل خواهد افزود. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

عزت نفس

آدمى در روابط اجتماعى و رفع نيازها همواره بايد از عزت نفس خود پاسدارى كند و همچون پيشوايان حق باشد كه در سخت ترين شرايط از خود ضعف نشان نمى دادند. آنان به پيروان خود آموختند كه عزت مؤمن در بى نيازى از مردم است. برخى از مردم گرچه در ظاهر فقيرند، ولى وقتى به زندگى آنها توجه مى كنيد، درمى يابيد طبعى بلند و روحيه اى قوى دارند. آنان چنان بزرگوارانه زندگى مى كنند كه گويى هيچ نياز مادى ندارند. اينان مى كوشند تا ديگران از فقرشان باخبر نشوند تا عزتشان خدشه دار نشود. وقتى انسان با چنين كسانى روبه رو مى شود، ناخودآگاه به ياد اين فرمايش حضرت على عليه السلام مى افتد كه مى فرمايد:

مَنْ اظْهَرَ فَقْرَه اذَلَّ قَدْرَه.(3)

هر كس نادارى خود را آشكار كند، خودش را سبك كرده است.

در سخنى ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند مى فرمايد:

بى نيازى

عزّت مدارى و بى نيازى در قاموس بندگان شاكر الهى جايگاهى بس ارزشمند دارد. اين رادمردان ممكن است در تنگناى فقر و نادارى قرار بگيرند، ولى هميشه تلاش مى كنند در برابر ديگران اظهار بى نيازى كنند، به گونه اى كه حتى بسيارى از نزديكان هم متوجه وضع نامطلوب اقتصادى شان نمى شوند. اينان به اصطلاح، صورتشان را با سيلى سرخ نگه مى دارند و به سبب همت والايشان هميشه خدا و خلق را شاكرند. در مقابل، گروهى هم با وجود امكانات بسيار، چنان از نادارى دم مى زنند كه گويااز سرزمين قحطى زدگان برگشته اند. آنان همانند تشنگانى هستند كه هر چه از آب شور مى خورند، سيراب نمى شوند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

اظْهارُ الْغِنى مِنَ الشُّكْرِ.(2)

اظهار بى نيازى، نوعى شكر است.

در كلامى ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند، سبب رفتار گروه دوم را چنين بيان مى دارد:

اظْهارُ الْفَاقَةِ مِنْ خُمُولِ الْهِمَّةِ.(3)

اظهار فقر و نيازمندى به جهت از ياد بردن همت است.

(قناعت) كم خواهى

كم خواهى و زياده خواهى به انتظار افراد از زندگى مادى بستگى دارد.

آدمى اگر از ابتدا به قناعت و صرفه جويى عادت كند، از زندگى ساده و بى آلايش لذت مى برد، هم چنان كه زياده خواهان نيز همّ و غم خود را براى تجمل گرايى و زرق و برق دنيا به كار مى بندند. انسان بايد بداند ارج و قرب او در پرتو دارايى و مال و منال دنيا نيست. چه بسيار انسان هايى كه از مال دنيا چيزى ندارند، ولى محبوب قلب ها و دوست داشتنى ترين افراد هستند. مصرف گرايان هر چند به زندگى تجملى عادت كرده اند، ولى با تمرين مى توانند از مصرف خود بكاهند و به تدريج، به وضع جديد عادت كنند. كم كردن تدريجى مصرف، برنامه خوبى براى كاهش مصرف است. اينان اگر اندكى از مصرف بى رويه خود بكاهند، مى توانند به هم نوعان خود يارى رسانند تا آنان گرسنگى نكشند. به يقين، لذتى كه از كمك رسانى به هم نوعان مى برند، بسيار بيشتر از پرخورى است. افزون بر اين، رضاى الهى را نيز به دست مى آورند. كم خورى، كم خوابى و حركت در مسير تعادل، به تمرين نياز دارد و با نيروى اراده مى توان زياده خواهى ها را كنترل و به تدريج به وضع جديد عادت كرد. حضرت على عليه السلام درباره صرفه جويى مى فرمايد:

مَنِ اكْتَفى بِالْيَسيِرِ اسْتَغْنى عَنِ الْكَثِيرِ.(1)

هر كس به اندك بسنده كند، از بسيار بى نياز مى شود.

و همه اين امور در سايه تدبير و برنامه ريزى درست امكان پذير است، چنان كه آن حضرت بنابر نقل اهل سنت مى فرمايد:

تداوم آموزش

فاصله انداختن در تحصيلات به روند آموزش زيان مى رساند و آموزش را كند مى سازد. يكى از موارد تداوم آموزش ها تكرار است. گاه انسان به تصور اينكه مسئله اى را خوب فرا گرفته است و به زودى فراموش نمى كند، به حافظه خود تكيه مى كند و از تكرار درس غفلت مى ورزد و آنچه را فراگرفته است، از دست مى دهد. بايد دانست كه تكرار، فوايد بسيارى دارد؛ چون هر بار كه انسان مطلبى را مرور مى كند، از بطن و عمق آن مطلب بيشتر آگاه مى شود. جست وجو درباره يافته ها و دقت و تأمل در آنها راهى به سوى فهم و دريافت بيشتر است.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

لا فِقْهَ لِمَنْ لا يُديمُ الدَّرْسَ.(2)

آن كه در آموختن مداومت ندارد، از دريافت و فهم عميق محروم است.

در سخن ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند، وظيفه يك فرد مسلمان را تكرار سخنان پيامبر و تداوم اين كار دانسته است و مى فرمايد:

تَزَاوَرُوا وَ تَدَارَسُوا الْحَدِيثَ وَ لا تَتْرُكُوا يَدْرُسْ.(3)

پيروى از خداوند

برخى انسان ها با وجود استفاده از نعمت هاى الهى، از در مخالفت با فرمان هاى او درمى آيند و بدون هيچ بيم و هراسى به هر كار خلافى دست مى زنند. اينان از اين غافل هستند كه گاهى خدا به آنها مهلت مى دهد تا ماهيتشان براى ديگران آشكار شود. سپس آنها را به عذاب دردناكى دچار خواهد كرد. البته اين سرنوشت همه كسانى است كه از رحمت و نعمت هاى پروردگار سوءاستفاده مى كنند. به راستى چگونه انسان مى تواند ولىّ نعمت خود را فراموش كند و به گردن كشى بپردازد؛ خداوند بزرگى كه اگر همين افراد به سوى او باز گردند، چه بسا مورد رحمت الهى قرار مى گيرند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ عانَدَاللّهَ قُصِمَ.(1)

هر كس با خدا دشمنى كند، شكست خواهد خورد.

در سخنى ديگر كه شيعه و اهل سنت آن را نقل كرده اند، مى فرمايد:

مَنْ ابْدَى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ.(2)

آن كس كه در برابر حق بايستد، هلاك مى شود.

استفاده از فرصت

فرصت و ابر همانندند و به سرعت مى گذرند و بازگشتى ندارند. هنر آدمى در بهره بردارى درست از وقت است. اگر انسان تلاش كند از هر فرصتى كه برايش پيش مى آيد، استفاده كند، موفقيت هاى شايان توجهى به دست خواهد آورد. شايد تنها تفاوت دانشمندان و انسان هاى موفق با مردم ديگر اين باشد كه آنها فرصت ها را غنيمت مى شمرند، ولى مردم عادى فرصت هاى طلايى را از دست مى دهند. در حقيقت، فرصت هاى زندگى انسان لطف هايى است كه پروردگار جهان به آدمى عطا كرده است و او بايد از اين الطاف الهى استفاده بهينه كند تا بتواند راه كمال و سعادت را بپيمايد. پس اگر به موقع از آنها استفاده نكند، ممكن است درهاى خير و نيكويى به روى او بسته شود. اگر انسان وقت هاى ارزشمندش را پاس ندارد و آن را در راه خدمت به هم نوعان و رضايت خداوند به كار نگيرد، جز پشيمانى چيزى براى او به همراه ندارد. امام پارسايان مى فرمايد:

إِضاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّةٌ.(1)

از دست دادن فرصت موجب اندوه خواهد شد.

حال كه چنين است، بايد به كلام ديگر آن حضرت عمل كرد كه اهل سنت نقل كرده اند:

بَادِرْ الْفُرصَةَ قَبْلَ انْ تَكُونَ غُصَّةً.(2)

فرصت ها را درياب پيش از آنكه موجب اندوه شود.

روى گردانى از دنيا

زيان كارترين افراد كسانى هستند كه تمام همّ و غم خود را صرف دنيا مى كنند و به دنبال جمع آورى متاع بى ارزش و زوال پذير آن سر از پا نمى شناسند، اگر كسى به دنيا دل بسته شود و خود را اسير آن كند، نه تنها از آن بهره مند نمى شود، بلكه همواره از آن بى نصيب خواهد ماند. اسيران دنيا هر لحظه حرص و طمع بيشترى مى يابند و چنان غرق دنياطلبى مى شوند كه سلامت و آسايش خود را از دست مى دهند و چه بسا پيش از رسيدن به آرزوهاى دراز خود، چشم از جهان فرومى بندند.

چنان كه اهل سنت از على عليه السلام روايت كرده اند كه فرمود:

رُبَّ آمِلٍ حائب.(1)

چه بسيار آرزومندانى كه نوميد شدند.

حال آنكه تجربه نشان داده است اگر دنيا را رها كنند، دنيا به سويشان رو خواهد كرد. به تعبير ديگر، دنيا مانند سايه است كه هر قدر به دنبال آن باشيم، هرگز به آن نمى رسيم، ولى اگر پشت به آن كنيم، خود به دنبال ما خواهد آمد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ اعْرَضَ عَنِ الدُّنيا اتَتْهُ.(2)

هر كس از دنيا روى برگرداند، دنيا به سراغش مى آيد.

خوف و رجا

مؤمنان واقعى هماره خود را در حالت ترس و اميد مى بينند. اين روحيه در سازندگى آنها آثار تربيتى فراوانى دارد. بى شك، هركسى در زندگى خطاهايى كرده است و هرگز نمى تواند به پرونده اعمال خود، صددرصد مطمئن باشد، بلكه همواره بايد به لطف و رحمت بى پايان پروردگار چشم دوخت و هرگز از رحمت و الطاف بى پايان الهى نااميد نشد. از آن سو هم نبايد با تكيه بر فضل و كرم الهى، در ارتكاب گناه جسور بود. از

ترس از عذاب الهى

رسم بندگى، توجه كامل و پيوسته به معبود است. در اين مسير، خداترسى، راهى براى دست يابى به تقواى الهى است. پيشوايان دينى و عارفان خداجو از همه خداترس تر بودند. آنان هميشه نگران و در انديشه جهان آخرت بودند. انسان، مسافرى است كه پس از چند صباحى به جهان آخرت منتقل مى شود. در آنجا تنها پاك دلى و اخلاص و بندگى خدا سود دارد و تنها كسانى در آنجا سعادتمندترند كه خداترس ترند و زاد و

بيدارباش خدا

بلاهاى مختلف مانند كاهش روزى، از دست رفتن مال و مقام، بيمارى و مانند آنها، وسيله اى براى امتحان و هدايت انسان هاست. چه بسيار انسان هايى كه با سرگرم شدن در عيش ونوش دنيا، هدف و مقصد را از ياد مى برند. در اين حال، خداوند به برخى بيدارباش مى دهد كه اگر آن را جدى بگيرند، اميد است از غفلت و بى خبرى درآيند و راه سعادت را بپيمايند. اين بيدارباش ها مى تواند به صورت بيمارى، گرفتارى و مانند آن باشد. اين پيش آمدها در حقيقت، هشدارى است براى آنكه متوجه كردارمان باشيم. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

اذا رَأَيْتَ اللَّهَ سُبْحانَهُ يُتابِعُ عَلَيْكَ الْبَلاءَ فَقَدْ ايْقَظَكَ.(2)

وقتى مى بينى خدا برايت پشت سر هم گرفتارى پيش مى آورد، مى خواهد بيدارت كند.

دورى از پستى ها

انسانيت آدمى بسته به همت والا و بزرگ منشى اوست. آنانى كه از روحى بزرگ برخوردارند، در چنبره ماديات گرفتار نمى شوند و وجهه همت خود را دست يابى آرمان ها و ارزش هاى متعالى قرار مى دهند. آنان نيك مى دانند كه توجه به مسائل پست زندگى آنها را از هدف اصلى كه نزديكى به خداوند است، بازمى دارد. اگر انسان عاقل همت خويش را در زندگى صرف مسائل باارزش كند، روح او به مقام عالى انسانيت مى رسد و اين همان چيزى است كه هر انسان آزاده اى آرزوى رسيدن به آن را دارد. انسان هاى بلندهمت را پيرامون مسائل پست و بى ارزش نمى توان جست؛ چون آنها در وادى نور و روشنايى سير مى كنند و به موفقيت هاى بزرگى هم مى رسند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

اعْقَلُ النَّاسِ ابْعَدُهُمْ عَنْ كُلِّ دَنِيَّةٍ.(2)

عاقل ترين مردم كسى است كه از هر پستى بپرهيزد.

در كلامى ديگر كه شيعه و اهل سنت آن را نقل كرده اند، آن حضرت مى فرمايد:

بهره مندى از انديشه پاك

انديشه پاك، انسان را به كار خير و انديشه ناپاك، او را به كار زشت فرامى خواند. آدمى وقتى كه به خوب بودن عملى پى برد، انگيزه لازم را براى انجام دادن آن به دست مى آورد و از انجام دادن آن كار نيز لذت مى برد. انسان هاى نيك كردار و خيرانديش، انديشه پاك دارند و اين نشانه علاقه آنها به مسائل معنوى و خدمت به ديگران است. همچنان كه حضرت على عليه السلام به روايت اهل سنت در اين باره مى فرمايد:

اذا سَأَلْتَ كَرِيماً حَاجَةً فَدَعْهُ يُفَكِّرَ فَإِنَّهُ لا يُفَكِّرُ الّا فِى خَيْر.(2)

هرگاه از شخص بخشنده چيزى تقاضا كرديد مهلتش دهيد تا فكر كند زيرا او جز به خير نمى انديشد.

اينان نه تنها خود اهل خير و نيكى هستند، بلكه تلاش مى كنند در كار خوب ديگران نيز با آنان شريك باشند. ازاين رو، به سبب نيت پاكشان همواره با موفقيت هاى بزرگ روبه رو مى شوند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

الْفِكْرُ فِى الْخَيْرِ يَدْعُوا الَى الْعَمَلِ بِهِ.(3)

انديشه نيك، انسان را به كردار نيك فرا مى خواند.(4)

اخلاص

اخلاص، اكسيرى است كه به اعمال انسان ارزش مى بخشد. اخلاص از ايمان برمى خيزد و ملاك قبولى اعمال است. معناى اخلاص اين است كه انسان هدف الهى را با اهداف ديگر در نياميزد. براى مثال، وقتى مى گوييم اين كار را براى خدا انجام مى دهيم، بايد در واقع نيز چنين باشد. بايد پذيرفت كه در طول تاريخ، مخلصان گروه ناچيزى بوده اند و بيش از مخلصان واقعى، با مدعيان اخلاص سر و كار داشته ايم. مولاى مخلصان، حضرت على عليه السلام، همگان را به اخلاص سفارش مى كند و مى فرمايد:

اخْلِصُوا اذا عَمِلْتُمْ.(1)

چون كارى مى كنيد، اخلاص داشته باشيد.

در سخن زيباى ديگرى كه اهل سنت روايت كرده اند، اخلاص را بهترين هديه بنده براى خدا مى داند:

اجَلُّ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ الْتَوْفِيْقُ وَ اجَلُّ مَا يَصْعَدُ مِنَ الْارْضِ الْاخْلاصُ.(2)

برترين چيزى كه از آسمان نازل مى شود، توفيق الهى است و برترين چيزى كه به سوى آسمان بالا مى رود، اخلاص بنده است.

بى باكى

برخى از مردم گاهى به كارهاى حساب نشده و خطرناك دست مى زنند و اين كار خود را شجاعت مى دانند؛ در صورتى كه آنها معناى بى باكى را با شجاعت اشتباه گرفته اند. انسان شجاع براى انجام دادن كارهاى منطقى، ترس و وحشتى به خود راه نمى دهد. به همين جهت بايد گفت شجاعت، صفت نيكى است. انسان هاى شجاع، ثمره شجاعت

حيا

مسلمان بايد به زيور حيا و عفت آراسته باشد و حتى از كارهاى مباحى كه شايبه كم عفتى در آن مى رود، دورى كند. پيوند حيا با ايمان چنان نزديك است كه با رفتن يكى، ديگرى نيز از ميان خواهد رفت. آن گاه كه حيا نباشد، هر كارى مجاز مى شود و هر عملى از انسان سر مى زند. بايد دانست كه حيا نسبت به خدا، زمينه بسيارى از گناهان را از بين مى برد و انسان را از زشت كارى باز مى دارد. از سوى ديگر، انسان آزاد از خدا و اباحى گوى مذهب، هيچ قيدوبندى براى خود نمى بيند، مگر آنچه حافظ منافع و تعلق هاى نفسانى اوست. به راستى، آن كس كه حيا ندارد، دارويى براى دردش نيست چون بى حيايى، درد بى درمان و زايل كننده ايمان است. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

حَياءُ الرَّجُلِ مِنْ نَفْسِهِ ثَمَرَةُ الْإِيمانِ.(2)

اينكه انسان از خودش حيا كند، نتيجه ايمان است.

در سخن زيباى ديگرى كه اهل سنت روايت كرده اند، مى فرمايد:

حيا نكردن از ندانستن

لازم نيست آدمى از همه چيز آگاه باشد. ما از بسيارى چيزها بى خبريم.

پس ندانستن عيب به شمار نمى آيد. بعضى ها گمان مى كنند هر كس از آنها چيزى بپرسد، بايد پاسخ بدهند. بنابراين، وقتى مى بينند پاسخى ندارند، بى جهت، سخنان راست و دروغ را به هم پيوند مى زنند تا به هر وسيله ممكن پاسخ دهند. آنان با اين كار خود، ديگران را به دردسر مى اندازند.

بهترين راه اين است كه با صراحت بگويند «نمى دانيم». بى ترديد، اين پاسخ، صداقت پاسخ دهنده را نشان مى دهد. از آن گذشته، با سخنان بى پايه خود، پرسشگر را هم سرگردان نمى سازند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

الا لايَسْتَقْبِحَنَّ مَنْ سُئِلَ عَمَّا لايَعْلَمُ انْ يَقُولَ لا اعْلَمُ.(2)

هر كس كه چيزى از او مى پرسند و نمى داند، نبايد از گفتن «نمى دانم» شرمگين شود.

در سخنى ديگر كه شيعه و اهل سنت آن را نقل كرده اند، به همين معنا اشاره داشته است و مى فرمايد:

الا لا يَسْتَحْيى الرَّجُلَ انْ يَتَعَلَّمَ وَ مَنْ يُسْالُ عَمَّا لا يَعْلَمُ انْ يَقُولَ:

لا اعْلَمُ.(3)

پرهيز از شتاب زدگى

تصميم شتاب زده و غيرمنطقى نه تنها مشكلى را حل نمى كند، بلكه چه بسا روزنه هاى گشايش را هم به روى آدمى مى بندد. انسان عاقل هميشه با احتياط و تأمل عمل مى كند، ولى برخى از انسان ها از روى عصبانيت، تصميم هاى شتاب زده مى گيرند و تمام راه ها را بر خود مى بندند و سپس دچار پشيمانى مى شوند. در حقيقت، آنها چوب بى احتياطى و شتاب زدگى خود را مى خورند. اگر اندكى فكر مى كردند يا پس از مشورت كافى گام برمى داشتند، شايد نه تنها درها به رويشان بسته نمى شد، بلكه درهاى تازه اى هم به رويشان گشوده مى شد. موفقيت از آنِ كسانى است كه با چشم باز و دورانديشى گام برمى دارند. تمام جنبه هاى موضوع را بررسى مى كنند و با مشورت و حساب و كتاب به كارى دست مى زنند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

لا تُغْلِقْ باباً يُعْجِزُكَ افْتِتاحُهُ.(1)

درى را كه نمى توانى باز كنى، به روى خود مبند.

تفكر مطلوب

تفكر و تدّبر در آفرينش زمين و زمان، راهى به سوى هدايت و دست يابى به علت آفرينش است. در آموزه هاى اسلامى، ارزش انديشه در جهان آفرينش از عبادت بدون تأمل و تدبّر بيشتر است. انسان همان گونه كه مى تواند از قدرت هاى خدادادى خود در جهت نيك و بد استفاده كند، مى تواند از انديشه خود نيز در اين دو مسير بهره بگيرد. انسان همان گونه كه مى تواند درباره مسائل عالى و ارزنده بينديشد، مى تواند به مسائل پوچ و بى ارزش فكر كند. اگر به مسائل عالى بينديشد، شخصيتى

نيك سيرتى

صفا و پاكى باطن در پرتو خداپرستى به دست مى آيد. آن گاه كه خداوند در خانه دل كسى جا كند، نور و روشنايى، آن را پر مى سازد. به يقين، تا زمانى كه آدمى خانه را جاروب نكند، از مهمان ارزشمند دعوت نمى كند. انسان هم تا زمانى كه قلب خود را از ناپاكى ها پالايش نكند، نبايد انتظار وارد شدن خداوند را داشته باشد. تزكيه درون بسيار دشوار است و

اداى حقوق

اداى حقوق الله و حقوق الناس از مال و زندگى خود بسيار لازم و ضرورى است. شايد معامله با خداوند و جلب رضايت او در روز حساب آسان باشد، ولى به دست آوردن رضايت مردم بسيار مشكل است.

ازاين رو، بايد تمام همت و تلاش خود را براى اداى حقوق آنها انجام داد.

تكميل كارها

تلاش و كوشش پراكنده، نتيجه بخش نيست و هيچ يك از كارها به سرانجام نمى رسد. آموزه هاى قرآنى نيز مردم را از تلاش نامنظم و

نعمت شنوايى

يكى از نعمت هاى خدادادى به انسان، نيروى شنوايى است. كسى كه

سخن انديشمندانه

سخن مانند تيرى است كه از كمان رها مى شود و همان گونه كه تيرانداز، پاسخ گوى تيرى است كه رها كرده، گوينده سخن نيز بايد پاسخ گوى بازتاب كلام خود باشد. ازاين رو، پيش از گفتن هر سخنى بايد درباره آن انديشيد. بسيارى از اوقات، انسان سخنى نسنجيده مى گويد كه پى آمدهاى منفى دارد. به همين دليل، گفته اند: «زبان سرخ، سرِ سبز مى دهد بر باد.» اگر انسان آنچه را مى خواهد بگويد، در ذهن خود بررسى كند و همه جنبه هاى مثبت و منفى آن را با دقت بسنجد، كمتر خطا خواهد كرد. خداوند در كنار بخشيدن نيروى بيان به انسان، قوه انديشه نيز به او عنايت فرموده است و از آدمى مى خواهد قدرت نطق و بيان خود را به وسيله نيروى انديشه تقويت كند تا دچار آسيب هاى احتمالى نشود. با وجود برخوردارى از قدرت تفكر، اگر آدمى از آن كمك نگيرد و هر سخنى را بر زبان براند و به پى آمدهاى بد آن دچار شود، جز خود كسى را نبايد سرزنش كند. حضرت على عليه السلام در اين باره مى فرمايد:

التَّرَوِّى فِى الْقَوْلِ يُؤْمِنُ الزَّلَلَ.(1)

انديشيدن پيش از سخن گفتن، انسان را از لغزش باز مى دارد.

در همين معنا شيعه و اهل سنت از آن حضرت نقل كرده اند كه فرمود:

لِسانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْاحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ.(2)

بخش دوّم: نبايدها

بى پروايى در گناه

بسيارند كسانى كه بر اثر غفلت، خود را به گناه آلوده اند. با اين حال، پس از چندى، از كار خويش شرمنده شده اند و در خلوت خويش از درگاه خدا آمرزش مى خواهند. برخى نيز آشكارا و بى محابا گناه مى كنند و نه تنها شرمنده نمى شوند، بلكه از كار زشت خود شادمانند و به آن مى بالند. اينها بدترين گناه كارانند؛ چون نهايت دشمنى خود را با خدا نشان مى دهند و بى ترديد، عذاب سختى در انتظار آنان است، مگر اينكه تا بيش از اين دير نشده است، به سوى نور و روشنايى باز گردند و از گذشته خود پشيمان شوند. آيا شايسته است انسان ضعيف، دچار نخوت و غرور شود و با بى باكى در پيشگاه الهى، جسارت انجام گناه را به خود بدهد و خويشتن را از عذاب الهى ايمن بداند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

شَرُّ النّاسِ مَنْ لايُبالِى انْ يَراهُ النَّاسُ مُسِيئاً.(2)

بدترين مردم كسى است كه از اينكه مردم او را گناه كار ببينند، پروايى ندارد.

تبذير

شايسته نيست در حالى كه در اطرافمان انسان هايى به نان شب محتاجند و در حسرت شكمى سير، شب را به صبح مى آورند، عده اى سرگرم شادخوارى و ريخت وپاش باشند. شگفتا در جهانى كه هر شب ميليون ها انسان بر اثر فقر و تنگ دستى جان مى بازند، گروهى نيز به تبذير و اسراف مى پردازند. شبى نيست كه اينان با ترتيب دادن ضيافت هاى آن چنانى به رقابت نپردازند و بخشى از ثروت هاى بادآورده شان را فداى هوس هاى فخرفروشانه و چشم و هم چشمى نسازند. اينان نمى دانند كه ممكن است بر اثر اين ريخت وپاش هاى غيرمشروع، روزى به فقر و ندارى گرفتار شوند. آن گاه در چنين روزى دست نياز به سوى ديگران دراز كنند. انسان مؤمن به خدا و رسول بايد به گونه اى زندگى كند و معيشت خود را چنان سامان دهد كه دچار فقر ناشى از تبذير نشود. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

مَنِ افْتَخَرَ بِالتَّبْذِيرِ احْتَقَرَ بِالْافْلاسِ.(2)

هر كس به ريخت وپاش افتخار كند، دچار تنگ دستى مى شود.

پرخورى

خوردن و آشاميدن براى ادامه زندگى انسان لازم است، ولى اگر از اندازه خود تجاوز كرد، نه تنها مفيد نيست، بلكه بسيار زيان بخش خواهد بود. پرخورى افزون بر زيان هاى بدنى، فكر و روح انسان را نيز دچار ناراحتى مى كند؛ زيرا بدن و روح انسان ارتباط بسيار نزديكى با هم دارند و بر همديگر اثر مى گذارند. بسيار پيش مى آيد كه افراد از انواع غذاها استفاده مى كنند كه اين حجم غذا براى سلامت مزاج بسيار زيان آور است. در اين حال تا آنجا كه مى توانند، معده خود را از غذاهاى حجيم پر مى سازند و با سنگينى كه در بدن ايجاد مى شود، جايى براى فعاليت هاى ديگر باقى نمى ماند. بنابراين، يكى از آسيب هاى مهم پرخورى به ويژه شب هنگام، بازماندن از توفيق سحرخيزى است. حضرت على عليه السلام در نكوهش پرخورى مى فرمايد:

لا تَجْلِسْ عَلىَ الطَّعامِ إِلّا وَ أَنْتَ جائعٌ وَ لاتَقُمْ عَنِ الطَّعامِ إِلّا وَ انْتَ تَشْتَهيِهِ.(1)

بر سر سفره منشين مگر وقتى كه گرسنه باشى و پيش از سير شدنِ كامل، از خوردن دست بكش.

در سخنى ديگر، به روايت اهل سنت، درباره ضررهاى پرخورى چنين مى فرمايد:

كَثْرَةُ الْطَّعَامِ تُمِيْتُ الْقَلْبَ كَما تُمِيتُ كَثْرَةُ الماءِ الْزَّرْعَ.(2)

دل بستگى به دنيا

اگر انسان، علاقه مندى هاى خود را در زندگى در راه صحيح به كار گيرد، مايه رشد و تكامل روحى و جسمى او خواهد شد. در مقابل، اگر در اين زمينه زياده روى كند و همه امور معنوى خود را فداى اين علايق سازد، راه به جايى نخواهد برد و عمر گران مايه را به خوشى هاى ناپايدار دنيا خواهد فروخت كه سرانجامى جز اندوه و حسرت نخواهد داشت.

پس بكوشيم دل از چنبره دنيا و علايق سست و ناپايدار آن بَر كنيم تا راه به سعادت و سلامت بريم. همه مى دانيم كه متاع دنيا، اندك، كم فايده و همچون كف روى آب است كه به زودى از بين مى رود، در حالى كه متاع اخروى، ارزشمند و پايدار است. كدام انسان عاقلى، خوشى ناچيز و ناپايدار را با متاع گران سنگ و قيمتى كه همان خوشى هاى پايدار است، معامله مى كند؟ حضرت على عليه السلام در هشدارى به انسان ها چنين مى فرمايد:

اخْسَرُ النَّاسِ مَنْ رَضِىَ الدُّنْيا عِوَضاً عَنِ الْاخِرَةِ.(1)

هر كس به جاى آخرت، به دنيا دل ببندد، زيان كارترين مردم است.

دنيايى كه به بيان ديگر آن حضرت به روايت اهل سنت چنين است:

الدُّنيا اوَّلُهَا عَنَاءٌ وَ آخِرُها فَنَاءٌ حَلالُها حِسَابٌ وَ حَرَامُهَا عَذَابٌ.(2)

اول دنيا، رنج و دشوارى و سرانجامش، مرگ و فناست. در

پول داران فقير

كسانى كه روح بزرگى دارند، ثروت و دارايى را وسيله اى براى تقرب الهى و كمك به بندگان خدا مى شمارند و مال و دارايى خويش را در خدمت به خلق به كار مى بندند. در مقابل، برخى افراد كه ظرفيت لازم را براى بهره مندى درست از نعمت هاى الهى ندارند و تمام شخصيت خود را در گردآورى مال و ثروت جست وجو مى كنند، خدا را از ياد مى برند و مال اندوزى برايشان به هدف تبديل مى شود. اين افراد، نه تنها توانايى استفاده صحيح از دارايى را ندارند، بلكه دارايى شان مايه بدبختى مادى و معنوى آنها مى شود؛ چون خود را گم مى كنند و از انجام دادن وظايف انسانى و مذهبى شان سر مى پيچند. در اين حال، معنويت آنها كم رنگ و بى رنگ خواهد شد. از نظر مادى نيز هر روز به مال دنيا حريص تر مى شوند و از اينكه چرا بيشتر ندارند، هميشه ناراحتند و هر زيان كوچكى مايه رنجش خاطرشان مى شود. سراب مال و ثروت، تشنگى آنان را برطرف نمى سازد و رفتار آزمندانه شان، ديگران را به شگفتى وامى دارد.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

رُبَّ غَنِىٍّ افْقَرُ مِنْ فَقِيرٍ.(1)

چه بسيارند دولت مندانى كه از فقير هم فقيرترند.

آرزوهاى دراز

آرزوى دراز جز آنكه فكر انسان را به خود مشغول كند و او را از فعاليت و كوشش باز دارد، نتيجه ديگرى نخواهد داشت. انسان نبايد خود را با آرزوها سرگرم كند و بيهوده به چيزهاى دست نيافتنى دل ببندد؛ زيرا اين كار جز پشيمانى ثمرى نخواهد داشت. آرزوى دور و دراز، آن هم در امور دنيايى، نه تنها انسان را نيازمند مردم مى سازد، بلكه مسير زندگى معنوى انسان را عوض مى كند و چه بسا او را به سراشيبى سقوط مى كشاند، همان گونه كه آرزوى حكومت رى، ابن سعد را به كربلا كشاند و شد آنچه انتظارش را نداشت. چگونه انسان مى تواند آرزوى دراز را در دل و

عالم بى عمل

بهترين علم آن است كه با زيور عمل آراسته شود. وقتى مردم، عالم وارسته و عاملى را مى بينند، خودبه خود به راه سعادت و هدايت رهنمون مى شوند. يگانگى ميان رفتار و گفتار بهترين وسيله تربيتى است، ولى متأسفانه برخى از عالمان، دانش آنان تنها لقلقه زبانشان است. سخن اينان چون به علمشان عمل نمى كنند، هيچ اثرى در شنونده نمى گذارد. در مقابل، كسانى هستند كه گفته هايشان از ژرفاى قلبشان سرچشمه مى گيرد.

ازاين رو، كلامشان در شنونده اثرى عميق به جا مى گذارد و آنان را الگويى شايسته و قابل پيروى مى بينند. حضرت على عليه السلام در نكوهش عالمان بى عمل مى فرمايد:

اوْضَعُ الْعِلْمِ ما وَقَعَ عَلَى الْلِّسانِ.(2)

پست ترين دانش آن است كه تنها روى زبان باشد.

در روايتى ديگر، به نقل از شيعه و اهل سنت از آن حضرت به دنبال

دورى از خدا

بعضى از مردم چنان به دنيا مشغولند كه گويى جز عشق به دنيا و مسائل مادى و معاشرت با مردم، هيچ چيز ديگر نمى شناسند. اين افراد سرانجام روزى از خواب غفلت بيدار خواهند شد، ولى در آن هنگام، فرصتى براى جبران گذشته نخواهند داشت. چنين افرادى بايد پيش از اينكه آن روز فرا رسد، به خود آيند و رابطه شان را با خدا تقويت كنند و گرنه روز سختى در پيش خواهند داشت؛ روزى كه در آن جز قلب سليم، هيچ چيز حتى مال و فرزند، به كار نمى آيد. پس تا دير نشده است، شعله عشق و ياد خدا را در دل هايشان فروزان نگه دارند كه ياد خداوند در قلب ها، فرصت جولان دهى به اغيار را نمى دهد. خوش به حال آنانى كه خانه دلشان به ياد خدا روشن است و چون با خدا هستند، رضايت او را مى جويند.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

اذا رَأَيْتَ اللّهَ يُونِسُكَ بِخَلْقِهِ وَ يُوحِشُكَ عَنْ ذِكْرِهِ فَقَدْ ابْغَضَكَ.(2)

وقتى مى بينى خدا، تو را به مردم مشغول كرده و يادش را از خاطرت برده است، [بدان كه] به تو غضب كرده است.

سوء استفاده از دين

دنياگرايان و مال پرستان از هر وسيله اى براى رسيدن به هدف هاى خود سود مى جويند. دين براى اين افراد لقلقه زبان است و تنها به عنوان ابزارى براى دست يابى به اهداف مادى خود به آن مى نگرند. جلوه هاى زندگى دنيا نيز سبب تعلق خاطرشان مى شود و دست و پاى انسان دل بسته را نيز مى بندد و زياده خواه مى كند. اين افراد به نام دين براى دنياى خود كار مى كنند و در حقيقت، دين و مذهب را وسيله رسيدن به اهداف دنيايى خويش قرار مى دهند.

به هر حال، پاى مال كردن دين براى رسيدن به خواسته هاى دنيايى به جز اينكه از قداست و ارزش دنيا مى كاهد، موجب گمراهى آنان مى شود.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

حَصِّنُوا الدّينَ بِالدُّنْيا وَ لاتُحَصِّنُوا الدُّنْيا بِالدِّينِ.(2)

دين را با دنيا نگاه داريد، نه دنيا را با دين.

در سخنى ديگر كه اهل سنت آن را نقل كرده اند، سرانجام كسانى را

طمع ورزى

طمع ورزى، انسان را گرفتار آرزوهاى دراز و دست نيافتنى مى سازد.

متأسفانه برخى از مردم كه اراده استوارى ندارند، آنچه را مى بينند يا مى شنوند، مى خواهند و خواسته هايشان را بدون انديشه دنبال مى كنند و كارى ندارند كه آن چيز به سود آنهاست يا زيانشان. اين گونه انسان ها ظاهربين هستند و به آنچه دارند، قانع نيستند و با ديدن و شنيدن هر چيزى براى به دست آوردن آن تلاش مى كنند. اين در حالى است كه هر كسى بايد خواسته هايش را با ميزان دارايى و توانايى خود، تطبيق دهد. انسان عاقل هيچ گاه خود را با ديگران كه از هر نظر بر او ترجيح دارند، برابر قرار نمى دهد و آرزوهاى دست نايافتنى را دنبال نمى كند. امام على عليه السلام به روايت شيعه و اهل سنت مى فرمايد:

لا تَطْمَعْ فِى كُلِّ ما تَسْمَعُ فَكَفى بِذلِكَ حُمْقاً.(2)

به هر چه مى شنويد، طمع نكنيد؛ كه نشان حماقت و كم خردى است.

بى كارى

تنبلى و تن پرورى همواره مورد نكوهش اسلام و پيشوايان دين بوده است. در شرافت و عزت كارگران همين بس كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله بر دستشان بوسه زد. زندگى براى كار و فعاليت است و اين همه نيروهاى مادى و معنوى كه خداوند به بشر عنايت فرموده است، نبايد هدر برود، بلكه هر كس به اقتضاى ذوق و علاقه اى كه دارد، بايد به كار بپردازد تا هم چرخ زندگى اش به آسانى بگردد و هم از مفاسدى كه بر اثر بى كارى به وجود مى آيد، در امان بماند. حكومت ها نيز وظيفه دارند تا زمينه كار را براى همه مردم فراهم آورند. انسان تا وقتى كه كارى دارد، فكرش نيز مشغول آن است، ولى همين كه از كار دست كشيد و در جرگه بى كاران در آمد، در معرض بسيارى از آسيب هاى مادى و معنوى قرار مى گيرد. حضرت على عليه السلام دراين باره فرمود:

مَعَ الْفَراغِ تَكُونُ الصَّبْوَةُ.(1)

بى كارى با هوا و هوس همراه است.

در سخنى ديگر به روايت اهل سنت مى فرمايد:

الْقَلْبُ الْفَارِغُ يَبْحَتُ فِى السُّوءِ وَ الْيَدُ الْفَارِغَةُ تَنازَعُ الِى الإثْمِ.(2)

دل فارغ از ياد حق به سوى بدى ها روى مى آورد و دست بى كار به گناه مشغول مى شود.

ناتوانى

انسان باايمان بايد مانند كوه در برابر مشكلات و ناملايمات، استوار و پابرجا باشد و هيچ گاه نبايد ضعف و سستى به خود راه دهد. با پايدارى

بزرگ نمايى

بزرگ نمايى كارى ناپسند است؛ چون سبب مى شود آدمى، خود را در موقعيت غيرواقعى قرار دهد و تمام كوشش وى اين باشد كه مردم، او را به همان وضع ببينند. چنين فردى هيچ وقت خود را آن گونه كه هست،

فصل دوم: اخلاق اجتماعى

بخش اوّل: بايدها

مشورت در كارها

يكى از آموزه هاى قرآنى و سيره عملى معصومين عليهم السلام، مشاوره با اهل عقل و تدبير است. با اين كار، آدمى از عقل و تجربه ديگران بهره مى گيرد و امكان خطا در تصميم گيرى وى كاهش مى يابد. انسان به هر درجه اى از كمال و معرفت برسد، از مشورت كردن با ديگران بى نياز نيست؛ زيرا انسان همواره در معرض اشتباه است و تنها با مشورت كردن با افراد شايسته از خطا ايمن خواهد ماند. مشورت با ديگران، آفاق فكر را افزايش مى دهد و از درصد اشتباه ها مى كاهد. مشورت در اسلام به قدرى اهميت دارد كه خداوند حتى به پيامبراعظم صلى الله عليه و آله نيز دستور مشورت مى دهد.(2) همچنين از مؤمنان مى خواهد كه در كارهاى خود با يكديگر مشورت كنند.(3) بنابراين، مشورت كردن از مهم ترين كارهايى است كه انسان براى پيش گيرى از اشتباه، ناگزير به انجام دادن آن است. امام على عليه السلام مى فرمايد:

پرهيز از فخرفروشى

دنيا با همه فراز و فرودها، داشته ها و ناداشته ها، توانايى ها و ناتوانى ها، برخوردارى و نادارى، زيباست و پلى براى سازندگى است. انسان ها با هم يكسان نيستند و شكى نيست كه از نظر هوش و زيبايى با هم متفاوت هستند. اين تفاوت ها غالباً طبيعى و خارج از اراده آنهاست. پس هرگز روا نيست كه انسان به كمال يا جمال خود ببالد و در برابر ديگران فخر بفروشد؛ زيرا معلوم نيست كه اين امتيازها دايمى باشد و چه بسا ممكن است بر اثر حادثه اى ناگهانى، همه داشته هايش را از دست بدهد. بنابراين، آيا بهتر نيست كه به شكرانه برخوردارى از كمال و جمال، فروتنى انسان بيشتر شود؟ اصولًا زيبايى باطنى و بهره مندى از تقواى الهى بسيار باارزش تر و پايدارتر از امتيازهاى مادى است. چه بسيار افرادى كه به ظاهر، متعالى جلوه نمى كنند، ولى دنيايى از علم و تقوا را در وجود خويش پنهان كرده اند. پس تنها از روى ظاهر افراد نمى توان درباره آنها داورى كرد. چه بسا كه مقام معنوى والايى نزد خداوند داشته باشند.

حفظ دوستان

دوستان خوب، ياور انسان در سختى ها و مشكلات و آرامش دهنده آنان در غم ها و دشوارى ها هستند. در حقيقت، دوستان صالح، نعمت هاى ارزشمندى هستند كه نبايد آنها را به آسانى از دست داد؛ زيرا جايشان را به آسانى نمى توان پر كرد. ارزش يك دوست خوب بيش از آن است كه براى مسائل جزئى از او جدا شويم و رشته مودّت را پاره كنيم. بكوشيم ياران صدّيق و وفادار را حفظ كنيم و آنها را براى روزهاى تلخ و شيرين در كنارمان نگه داريم. دوستان وفادار، آدمى را به هنگام غم و شادى تنها نمى گذارند و با شادى آنان، خوش حال و با ناراحتى شان، غمگين مى شوند؛ چون آنها را جزئى از وجود خود مى شمارند. ازاين رو، حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

پرهيز از مجالس لهو و لعب

خداباورانى كه در پى سعادت و كمال هستند، هيچ گاه سرگرم لهو و لعب نمى شوند. آنان نيك مى دانند كه شركت در مجالس لهو و لعب و نشست و برخاست با از خدا بى خبران و غفلت زدگان و گناه كاران، نادرست است. انسان در اين جهان فانى، فرصت محدودى براى فراهم كردن توشه آخرت دارد و شايسته نيست اين فرصت را بيهوده هدر دهد.

شركت در چنين مجالسى، غفلت و بى خبرى به همراه دارد و سرمايه عمر آدمى را تباه مى سازد. زمانى مى رسد كه انسان چشم باز كند و ببيند فرصت چندانى ندارد و بار گناهان بر دوشش سنگينى مى كند و نشاط و شور جوانى را هم براى جبران گذشته ندارد. بنابراين، براى حفظ ايمان، بايد از شركت در مجالس غفلت خوددارى كرد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

دوستان باوفا

پيوند برادران دينى ناگسستنى است. آنان كه در مكتب قرآن و عترت تربيت شده اند، هيچ گاه ياران خود را تنها نمى گذارند. دوستان خوب در خوشى ها و ناخوشى در كنار يكديگرند و به آسانى از يكديگر جدا نمى شوند. دوستان وفادار را در تنگناها و مشكلات بهتر مى توان شناخت.

متأسفانه بعضى از مردم، تنها در مواقع معمولى و عادى به يكديگر علاقه مندند. اگر بخواهيم بفهميم كه اين علاقه از روى صفا و پاكى است يا چيز ديگر، بايد آزمايش كرد. حقيقت اين است كه هنگامى مى توان روى دوستى انسان ها تكيه كرد كه در مقام عمل و در سختى ها، از خود پايدارى نشان دهند. بسيارند دوستان ايام خوشى كه صادقانه نسبت به هم اظهار محبت مى كنند. سخن اينجاست كه آيا به هنگام مشكلات هم آنها را در كنار خود مى توان يافت؟ حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

دوستى هاى دروغين

آدمى در زندگى به دوست نياز دارد و دل بى دوست، دلى غمگين و تنهاست. در اين ميان، نكته مهم، دوست يابى است. در اين زمينه بايد پس از آزمودن دوست، به او اعتماد و تكيه كرد. بنابراين، شايسته نيست به محض برخورد با كسى با او طرح رفاقت درافكنيم و رازهاى درونى خود را پيش او بازگوييم. بايد توجه داشته باشيم كه بسيارى از اشخاص وقتى به انسان مى رسند، چنان اظهار دوستى مى كنند كه انسان مى پندارد اين ادعا از اعماق وجودشان سرچشمه مى گيرد، در صورتى كه بسيارى از اين دوستى ها و اظهار ارادت ها، عمر بسيار كوتاهى دارد. اظهار دوستى ها به موقعيت علمى، اجتماعى، اخلاقى و فرهنگى افراد بستگى دارد و بايد با

انتخاب دوست

دوستان واقعى را تنها با آزمودن در شرايط سخت و مشكل مى توان شناخت. دوستان صديقى كه در غم و شادى كنار انسان مى مانند و از مال و آبروى خود براى دوستان مايه مى گذارند. بنابراين، بايد به خاطر اهميت دوست يابى و هم نشينى با آنان كه بر دين و دنياى يكديگر اثر مى گذارند، در گزينش آنان دقت كافى به خرج داد. با اين حال، بسيارى از مردم، براى انتخاب دوست تلاش چندانى نمى كنند و چه بسا دوستان خود را به صورت تصادفى، در كوچه و بازار و مدرسه پيدا مى كنند. اينان پس از چندبار گفت وگو و رفت وآمد، چنان با هم گرم و صميمى مى شوند كه گويى سال هاست يكديگر را مى شناسند. آيا به اين دوستى ها مى توان اعتماد كرد؟ بايد دانست ضربه هايى كه دوستان امتحان نشده بر انسان وارد مى آورند، گاهى بدترين زيان هاى مادى و معنوى را در پى مى آورد.

شايسته است دوستان خود را پس از آزمايش برگزينيم. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

مَنِ اطْمَئَنَّ قَبْلَ الْإِخْتِبارِ نَدِمَ.(2)

نيكوكارى

نيكوكاران افزون بر اينكه نزد مردم احترام خاصى دارند، در پيشگاه خدا نيز از جايگاه خوبى برخوردارند. البته به شرط آنكه به دنبال خودنمايى و رياكارى نباشند و گرنه ارزش معنوى خود را از دست خواهند داد. گرچه بايد كوشش شود كه كار نيك به صورت ناشناخته و پنهان انجام گيرد تا از ارزش بيشترى بهره مند باشد، ولى گاهى براى تشويق ديگران، بهتر است برخى از كارهاى خوب را آشكارا انجام دهيم؛ كه اين، خود، كار نيكوى ديگرى است. كسانى كه بى منّت به ديگران خدمت مى كنند و كار نيك خود را به رخ نمى كشند و آن را ذخيره جهان ديگر مى سازند، شايسته قدردانى هستند. اين خوبان براى حفظ حرمت مؤمنان، آبروى آنان را محفوظ مى دارند و كار خوب خود را پيش ديگران آشكار نمى سازند؛ چون نيك مى دانند كه با چنين كارى، مؤمنان عزتمند دعاى خير خود را بدرقه راهشان مى سازند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

خدمت بلاعوض

انگيزه نيكوكاران متفاوت است؛ گروهى خدمت مى كنند تا طرف مقابل نيز در همان حد يا بيشتر، به آنها خدمتى بكند. گروهى نيز چون روح بزرگى دارند، براى رضايت الهى كارهاى خيرخواهانه مى كنند. راه درست اين است كه سپاس گزارى كردن يا نكردن ديگران بر انگيزه نيكوكار در نيكوكارى اثر نگذارد؛ چون نيكوكار در گام برداشتن براى رضاى خدا از هيچ رفتارى دل سرد نمى شود. كدام بنده مؤمنى تشكر و قدردانى خداوند را با سپاس گزارى مخلوق معاوضه مى كند. مگر نه اينكه او با انگيزه اى الهى براى انجام اين كار گام برداشته و از ابتدا به دنبال كسب رضايت ماناى الهى بوده است. حضرت على عليه السلام در اين باره مى فرمايد:

لايُزْهِدَنَّكَ فِى اصْطِناعِ الْمَعْرُوفِ قِلَّةُ مَنْ يَشْكُرُ.(3)

مبادا كم بودن سپاس گزاران، تو را نسبت به انجام دادن كار نيك بى رغبت كند.

نزديك به همين كلام را از آن حضرت اهل سنت چنين نقل كرده اند:

پيش قدمى در كمك به نيازمندان

برخى از مردم با اينكه مى دانند شخص نيازمندى در محيط زندگى شان وجود دارد، ولى هيچ گاه براى برآوردن نيازهاى وى قدمى برنمى دارند، بلكه صبر مى كنند تا او درخواست كند. تقاضاكردن و حاجت خواستن با خجالت و شرمندگى همراه است و به همين دليل، برخى ترجيح مى دهند از تقاضاى خود بگذرند تا خجالت زده نشوند. در مقابل، كسانى نيز همين كه احساس كنند كسى نيازى دارد، بدون آنكه ديگران متوجه شوند، با انگيزه هاى انسانى، نيازش را برطرف مى سازند. لذتى كه اينان از اين كار مى برند، بسيار بيشتر از زمانى است كه در حضور ديگران به مستمندى كمك مى كنند. اين كمك رسانان، خدمت پنهانى را بدون منّت گذارى انجام مى دهند و با برخورد برادرانه خود، عزت و سربلندى نيازمند را حفظ مى كنند و حاضر نمى شوند كه او سختى سؤال و درخواست را بر خود هموار كند. حضرت على عليه السلام بنا بر نقل شيعه و اهل سنت مى فرمايد:

افْضَلُ النَّوالِ ما وَصَلَ قَبْلَ السُّؤالِ.(2)

بهترين بخشش آن است كه پيش از درخواست انجام شود.

فراموش كردن نيكى هاى خود

نيك مردان جهان هيچ گاه خدمات خود را به رخ ديگران نمى كشند و پاداش آن را تنها از خداوند مى خواهند. بنابراين، اگر به كسى نيكى مى كنيد، جوان مردى ايجاب مى كند كه كار نيك خود را فراموش كنيد، نه اينكه همواره اين كار را به خاطر بياوريد، يا خداى ناكرده به اين و آن بگوييد. اين كار افزون بر اينكه از پاداش معنوى نيكوكار مى كاهد، چه بسا ممكن است موجب آزار آن شخص نيز شود؛ زيرا برخى نمى خواهند ديگران از كمكى كه به آنها شده است، آگاه شوند. بنابراين، بكوشيد كار نيك خود را فراموش كنيد تا پاداش معنوى تان حفظ شود و آبروى كسى نيز كه به او نيكى كرده ايد، محفوظ بماند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

اذا صَنَعْتَ مَعْرُوفاً فَانْسِهِ.(1)

چون كار نيكى كردى، آن را فراموش كن.

در سخنى ديگر به روايت اهل سنت مى فرمايد:

احْىِ الْمَعْرُوْفَ بِامَاتَتِهِ.(2)

كار خوب را با فراموش كردن آن زنده كن.

اطعام كامل

برپا كردن سفره مهمان نوازى، از سيره كريمان است؛ آنانى كه از بهره گيرى نعمت ها در كنار هم نوعان خود لذت مى برند و نيك مى دانند كه اطعام كردن به ديگران از سنّت هاى خوب انسانى و اسلامى است. بايد دانست كه اين عمل سبب ايجاد محبت ميان اطعام كننده و ميهمانان مى شود. البته در انجام اين عمل خير ميان فقير و پول دار نبايد تفاوت گذاشت. همچنين محل غذاخورى را بايد به گونه اى ترتيب داد كه مجلس بالا و پايين نداشته باشد و به همگان به طور مساوى احترام گذاشته شود. از هرگونه اسراف و به هدر دادن غذا نيز بايد خوددارى كرد. غذا نيز چنان كم نباشد تا همه بتوانند از آن استفاده كنند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

اذا اطْعَمْتَ فَاشْبِعْ.

اگر اطعام مى كنى، (ميهمانان) را سير كن.

دست گيرى از نيازمندان واقعى

دست گيرى از مستمندان واقعى، افزون بر رضايت الهى، در حل مشكلات اين افراد آبرومند بسيار كارساز است. در جامعه ما كسانى هستند كه در اوضاع سخت اقتصادى به سر مى برند، ولى نيازشان را اظهار نمى كنند. ازاين رو، به حكم عقل و وجدان و شرع بايد به كمك آنها شتافت. بعضى ها به اين مسئله توجهى ندارند و چه بسا كمك هاى خود را به كسانى مى رسانند كه يا اصلًا نيازمند نيستند يا اگر هم نيازى داشته باشند، نيازشان چندان شديد و فورى نيست. بكوشيم كمك هايمان را با بررسى و پى گيرى لازم به كسانى برسانيم كه استحقاق بيشترى دارند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

خَيْرُ الْبِرِّ ما وَصَلَ الَى الْمُحْتاجِ.(2)

بهترين نيكوكارى آن است كه در حق نيازمندان انجام شود.

در سخنى ديگر از تأخير در كمك به نيازمندان برحذر داشته است و مى فرمايد:

لا تُؤَخِّرْ انالَةَ الْمُحتاجِ الى غَدٍ فَانّكَ لا تَعْرِفُ مَا يَعْرُضُ

گره گشايى

يكى از نشانه هاى محبوب خلق و خالق بودن، گره گشا بودن در كار بندگان خداست. يكى از نعمت هاى بزرگ الهى، مراجعه اشخاص براى رفع گرفتارى ها به انسان است. مهم اين است كه انسان نبايد اين مسئله را نوعى گرفتارى و دردسر حساب كند، بلكه بايد شكرگزار باشد كه خدا چنين توفيقى را نصيب او كرده و خواسته است گرفتارى بنده اى به دست او حل شود. بى شك، اين توفيق نصيب هر كسى نمى شود. پس مبادا كه از مراجعه مردم ناراحت شويم و با آنها برخورد نامناسب كنيم.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

انَّ حَوائِجَ النَّاسِ الَيْكُمْ نِعْمَةٌ مِنَ اللّهِ عَلَيْكُمْ فَاغْتَنِمُوها وَ لاتَمَلُّوها فَتَتَحَوَّلَ نِقْمَةً.(2)

روى آوردن مردم به شما براى رفع نياز، نعمتى است از خدا.

پس آن را غنيمت بشماريد و از آن ملول نشويد تا اين نعمت به عذاب بدل نشود.

در سخنى ديگر كه شيعه و اهل سنت از آن حضرت نقل كرده اند، خطاب به فرزندش مى فرمايد:

اذَا وَجَدْتَ مِنْ اهْلِ الْحَاجَةِ مَنْ يَحْمِلُ زَادَكَ وَ يُوَافِيْكَ بِهِ حَيْثُ

نيكى به بدكاران

احسان وگذشت در حق ديگران، بهترين وسيله تربيت و هدايت است.

در پرتو نيكى، دريچه هايى از مهر و عطوفت به سوى ديگران گشوده مى شود و انسان مى تواند بر قلب ها حكومت كند. فطرت انسان ها، بر پايه محبت و مهرورزى است، ولى برخى از مردم تصور مى كنند كه تنها بايد به انسان هاى خوب احسان كنند. نبايد فراموش كنيم كه بدكاران نيز انسانند و در بسيارى از اوقات، بيش از ديگران به احسان نياز دارند. اگر كمك به آنها حساب شده و منطقى باشد، در اصلاح و هدايتشان بسيار مؤثر است.

چه بسيار بدكارانى كه در پى احسانى كه در حقشان شده است، از بى راهه بازگشته و در صف پرهيزكاران قرار گرفته اند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

الْاحْسانُ الَى المُسِى ءِ أَحْسَنُ الْفَضْلِ.(2)

نيكى به بدكاران بهترين فضيلت است.

و در سخنى ديگر بنا بر نقل اهل سنت مى فرمايد:

الْاحْسانُ يَقْطَعُ اللِّسانَ.(3)

نيكى زبان بدى ها را مى برد.

شتاب در نيكوكارى

شتاب در انجام دادن كار نيكو، بسيار پسنديده است؛ چه اينكه ممكن است انسان از چند جهت توفيق آن را از دست بدهد. اول اينكه عمر و زمان به كمك او نيايد. ديگر اينكه مانعى در راه انجام آن پيش آيد و سوم آنكه شيطان در كمين اوست و با انواع وسوسه ها، اين توفيق را از او بگيرد و وى را دچار غفلت و بى خبرى كند. بنابراين، در نيكوكارى، لحظه اى درنگ هم جايز نيست. بعضى انسان ها دوست دارند كارهاى نيك انجام دهند، ولى در اجراى تصميم خود، امروز و فردا مى كنند. اين تأخير، فرصت كار خير را از انسان مى گيرد. در اسلام، شتاب كردن در كار نيك سفارش شده است. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

تَعْجِيلُ الْبِرِّ زِيادَهٌ فِى الْبِرِّ.(1)

شتاب در نيكوكارى، نيكوكارى بيشتر است.

در سخنى ديگر بنا بر نقل اهل سنت مى فرمايد:

لِكُلِّ شَىْ ءٍ ثَمَرَةٌ و ثَمَرَةٌ الْمَعْرُوفِ تَعْجِيْلُ السِرَّاحِ.(2)

هر چيزى، ميوه اى دارد و ميوه كار خوب، تعجيل در برآوردن آن است.

يك رنگى

يك رنگى و صداقت نشانه ايمان و دورويى و نيرنگ نيز نشانه نفاق است. ناگفته پيداست كه در روابط انسانى هيچ چيز بدتر از نفاق و دورويى نيست. به كسى دورو مى گويند كه ظاهر و باطنش يكسان نيست. زيان اين افراد از كسانى كه آشكارا راه مخالفت برگزيده اند، بيشتر است. اينان در حضور دين داران، از مذهب سخن مى گويند و نزد آنانى كه از مذهب فاصله گرفته اند، خود را نسبت به آموزه هاى مذهبى بى علاقه نشان

جلب اعتماد مردم

شمارى از مردم، به هنگام غم و شادى انسان ها، تكيه گاه آنان هستند و در حقيقت، حلّال مشكلات هم نوعان خويشند. يكى از بزرگ ترين موفقيت هايى كه نصيب انسان مى شود، اين است كه مردم در امور دين و دنياى خود به او اطمينان كنند و به آنچه مى گويد، اعتماد داشته باشند و سخنانش را از صميم قلب بپذيرند. اين توفيق بزرگى است كه به آسانى نصيب هر كس نخواهد شد. انسان مى تواند با اعمال صالح و در آزمون هاى اجتماعى، شايستگى هاى خود را در عمل اثبات كند تا نزد مردم اعتبار و ارزش يابد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

كَفى بِالْمَرْءِ سَعادَةً انْ يُوثَقَ بِهِ فِى امورِ الدِّينِ و الدُّنْيا.(1)

در سعادت انسان همين بس كه مردم در امور دين و دنيا به او اعتماد كنند.

در سخنى ديگر بنابر نقل اهل سنت، چنين اعتماد و محبوبيتى را گنج سودمند مى داند:

انْفَعُ الْكُنُوزِ مُحِبَّةُ الْقُلُوبِ.(2)

محبوبيت در دل ها سودمندترين گنج هاست.

اميد به مردم

ذات مقدس الهى، تنها تكيه گاه پايدار، مقتدر و پشتيبان انسان است.

شايسته نيست آدمى در زندگى به انسان هاى مانند خود تكيه كند؛ چه اينكه آنها نيز مانند او تكيه گاهشان خداوند است. بنابراين، انسان هاى عاقل و باايمان، توكل شان به خداوند است و هرگز در زندگى به مردم تكيه و اعتماد نمى كنند. آنان اميدشان در مرتبه اول به خداست و در قدم بعدى، نيروى خود را به كار مى گيرند. آنان به جاى اينكه همواره در انتظار كمك ديگران باشند، به پشتيبانى خداوند دل گرم هستند. آيا بهتر نيست به جاى اميد بيهوده به ديگران داشتن، با توكل به خداوند، به همت و تلاش خود تكيه كنيم؟ توكل به خداوند و اميد نبستن به مردم و تكيه نكردن بر آنان پايه اخلاص است. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

فريادرسى

عده اى در زندگى دنيا پرتوشه و بهره مندند كه بايسته است به شكرانه اين توان مندى، از ناتوانان دست گيرى كنند. مسلمان هيچ گاه نمى تواند در برابر مشكلات ناداران و بيچارگان، بى اعتنا باشد. او نمى تواند به شادخوارى بپردازد و غم و گرفتارى برادران مؤمنش را درد خويش نشمارد و به فريادرسى همت نگمارد.

هيچ شب و روزى بر جهان نمى گذرد مگر آنكه ناله و فرياد هزاران دردمند دل شكسته زير اين آسمان كبود مى پيچد و با زبان بى زبانى، فرياد يارى رسانى سر مى دهند، ولى آيا تاكنون به هيچ يك از كمك خواهان دردمند پاسخ داده ايم؟ اگر توان لازم را داشته و خداى ناكرده پاسخ

دست گيرى از ستم ديده

سيره پيشوايان دينى، دفاع از ستم ديدگان و بى پناهان است. آنان از پيروان خود مى خواستند كه ياور ستم ديدگان و دشمن ستم كاران باشند.

يكى از مهم ترين وظايف انسان ها، جلوگيرى از ستم است. بسيارى از ستم ديدگان، توانايى به دست آوردن حق مشروع خود را ندارند و تنها با كمك و هم يارى ديگران مى توانند به اين مهم دست يابند. كسانى كه قدرت دارند، نبايد در اين كار كوتاهى كنند. اگر كسى بتواند در راه احقاق حق ستم ديده گامى بردارد، ولى از انجام دادن آن كوتاهى كند، در پيشگاه خدا و وجدانش پاسخى نخواهد داشت. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

كُونَا لِلظّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً.(2)

همواره دشمن ستمگر و ياور ستم ديده باشيد.(3)

شايستگى در كار

برخى از مردم وقتى مى خواهند كار و پيشه اى براى خود فراهم كنند، پيش از هر چيز به دنبال كارى مى روند كه ظاهرى پر سر و صدا داشته باشد و سبب معروف شدن آنان شود. از آنجا كه برخى كارها، به تخصص و آگاهى ويژه اى نياز دارد كه آنها از آن بى بهره اند، خواه ناخواه سرگردان و از همه چيز نااميد مى شوند. بنابراين، بهتر است پيش از اينكه دنبال كارى برويد، فكر كنيد شايستگى انجام دادن آن را داريد يا خير. بايد ميان كار و استعداد افراد رابطه وجود داشته باشد و هر كس مسئوليت و كارى را بپذيرد كه توان انجام دادن آن را دارد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

لا تَطْمَعْ فِيما لا تَسْتَحِقُّ.(2)

در آنچه استحقاقش را ندارى، طمع مكن.

اگر كسى چنين پند حكيمانه اى را به گوش نگيرد، سرانجامى جز آنچه آن حضرت فرموده است، ندارد كه: سرانجام خوار خواهد شد:

الْذُّلُّ مَعَ الْطَّمَعِ.(3)

به همراه طمع خوارى است.

پايدارى در احقاق حق

مطالبه حق امرى بايسته و شايسته است و بر اساس آموزه هاى روايى، آدمى نسبت به حقوق خود نبايد بى اعتنا باشد. از بديهى ترين حقوق انسانى اين است كه هر كسى مى تواند حق خود را از كسانى بگيرد كه به او

پيروى از سخن حق

سخن پسنديده موجب خشنودى شنونده مى شود. سخن حق و نيكو را بايد از هر كسى پذيرفت. ميزان در پذيرش، سنگينى كلام است، نه وجاهت و مقام گوينده آن. با اين حال، بعضى افراد وقتى سخنى مى شنوند، پيش از هر چيز مى خواهند ببينند گوينده آن كيست؛ چنانچه گوينده، شخص مشهور و داراى مقام و منصبى باشد، آن سخن را بدون تحقيق مى پذيرند وگرنه به آن اعتنا نمى كنند. اين كار درست نيست؛ چون

ادب ورزى

ادب اجتماعى، پيوند محبت ميان افراد جامعه را محكم مى كند.

آدميان همواره براى افراد باادب احترام ويژه اى قائل هستند. انسان در روابط اجتماعى خود با افرادى روبه رو مى شود كه پس از ساعت ها گفت وگو و هم نشينى، حتى يك كلام يا رفتار ناشايست از آنان نمى بيند و مايل است مدت ها با آنها هم نشين باشد. برعكس، افرادى نيز هستند كه سخن و رفتارشان، نشان دهنده بى بهره بودن آنها از ادب و انسانيت است، به گونه اى كه انسان حاضر نيست حتى يك لحظه هم به چهره آنها بنگرد.

اين مسئله نشان دهنده اين حقيقت است كه انسان باادب، محبوب است و بى ادب چه بخواهد و چه نخواهد، مورد نفرت ديگران است.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

الَادَبُ كمالُ الرَّجُلِ.(2)

خوش قولى

اسلام براى عهد و پيمان ارزش والايى قائل است و پاى بندى به ميثاق را از شرايط ايمان مى شمارد. در سيره پيشوايان دينى نيز وفاى به عهد حتى نسبت به دشمنان به روشنى ديده مى شود. آنان تا زمانى كه طرف مقابل، نقض عهد نمى كرد، بر تعهد خويش استوار بودند. با وجود اين، يكى از آسيب هاى روابط اجتماعى در جامعه دينى، بها ندادن به وعده ها است. اين آفت اجتماعى در ميان اقشار گوناگون جامعه به ويژه در برخى پيشه ها به طور چشم گير ديده مى شود. اين در حالى است كه اسلام مى خواهد انسان اگر قول داد، به قولش وفادار بماند و در اداى آن بكوشد.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

ما احْسَنَ الْوَفاءَ وَاقْبَحَ الْجَفاءَ.(2)

چه قدر وفاى به عهد، خوب و بدقولى، زشت است.

در سخنى ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند، مى فرمايد:

انَّ مِنَ الْكَرَمِ الوَفاءُ بِالذَّمَمِ.(3)

وفاى به پيمان ها از كرامت است.

امانت دارى

پاى بندى به اداى امانت نشانه ايمان و جوان مردى است. امانت دارى دايره گسترده اى دارد و حتى گاهى ديگران سخنى را نزد شما به امانت مى گذارند و مى خواهند آن را نزد خود محفوظ نگه داريد يا ممكن است كسانى به شما اعتماد كنند و مال يا پولى را به امانت به شما بسپارند. شكى نيست كه در اين صورت، وظيفه سنگينى بر دوشتان خواهد بود و اگر به خوبى آن را به انجام نرسانيد، در پيش گاه خدا و وجدانتان آسوده نخواهيد بود. چنانچه اين وظيفه را به درستى به پايان برسانيد، نزد وجدان خود آسوده خواهيد بود و پاداش امانت دارى تان را نيز از خداوند دريافت خواهيد كرد و اعتماد ديگران نسبت به شما جلب خواهد شد. در نگه دارى اموال و امانت ديگران بايد دقت و حساسيتى همچون پاسدارى از داشته هاى خويش و حتى افزون از آن داشت. كوتاهى در اين مورد نابخشودنى است و مسامحه در نگه دارى اموال ديگران و شنيدن وسوسه ها و نغمه هاى شيطانى ممكن است امانت دار را به خيانت در امانت بكشاند. ازاين رو، حضرت على عليه السلام در هشدارى مى فرمايد:

مَنِ استَهانَ بِالْأَمانَةِ وَقَعَ فِى الْخِيانَةِ.(1)

هر كس در نگه دارى از امانت سستى كند، در خيانت مى افتد.

در سخن ديگر كه شيعه و اهل سنت نقل كرده اند سرانجام امانت در خيانت را چنين ترسيم مى كنند:

مَنْ اسْتَهانَ بِالْامَانَةِ وَ رَتَّعَ فِى الْخِيَانَةِ ... فَقَدْ احْمَلَ بِنَفْسِهِ الْذُّلَ و

راست گويى

راست گويى از بهترين صفات انسانى است، همچنان كه دروغ گويى بدترين صفت است. بعضى از مردم چنان به دروغ گويى عادت كرده اند كه اگر در شبانه روز چند بار دروغ نگويند، احساس آرامش و شادى نمى كنند. كسانى كه دروغ مى گويند، دچار عقده حقارت هستند و چون مى بينند مردم به آنها بى اعتماد شده اند، با گفتن دروغ، توجه ديگران را به خود جلب مى كنند. در اين ميان، انسان هايى هستند كه هرگز زبان خود را به دروغ نمى آلايند. اينان اگر احساس كنند كه با دروغ گفتن، منافع دنيايى نيز به دست مى آورند، باز زبان خود را به آلودگى هاى دروغ نمى آلايند.

اين افراد در هر حالى صداقت را مى پسندند، حتى اگر با گفتن سخن درست، مقام و موقعيت خود را از دست بدهند. آنان هيچ گاه كار خود را بى جهت توجيه نمى كنند و دروغ خود را با آرايه مصلحت تزيين نمى كنند و در حقيقت، خود را فريب نمى دهند. تنها كسانى از اين ويژگى ارزشمند برخوردارند كه ايمان در عمق جانشان نقش بسته باشد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

الصِّدْقُ اقْوى دَعائِمِ الْإِيمانِ.(1)

راست گويى، نيرومندترين ستون ايمان است.

همسايه دارى

كسى كه به خدا و روز قيامت ايمان دارد، همسايه اش را آزار نمى دهد.

نيكى به همسايگان، سفارش هميشگى قرآن كريم و بزرگان دين است.

همسايگان نسبت به هم حقوقى دارند كه در همه فرهنگ ها محترم است.

بسيارى از همسايگان به اين حق احترام مى گذارند و رابطه اى محبت آميز ميانشان حكم فرماست. آنان از ديدار هم ديگر بهره مى برند و بر اثر همكارى و مشاركت، به يكديگر بهره مى رسانند. در مقابل، برخى نيز نه تنها نسبت به يكديگر محبت ندارند، بلكه برعكس، هر روز به بهانه هاى بيهوده با هم در جنگ و ستيزند و حقوق يكديگر را ناديده مى گيرند. اين در حالى است كه حقوق همسايگى، وظيفه اى دوجانبه است كه در روايات اسلامى بر آن تأكيد شده است. مولاى متقيان در آخرين لحظه هاى حيات، فرزندان را به رعايت حقوق همسايگان سفارش فرمود.

حق همسايه بر آدمى اين است كه اگر از او وام خواست، به او وام دهد. اگر به همسايه اش نيكى رسيد، به او تبريك بگويد. اگر به همسايه اش گزندى رسد، او را دلدارى دهد و ده ها حقوق ديگر. بنابراين، همسايه خوب در غم و شادى همراه انسان است، ولى همسايه بد پى درپى مشكلات فراوانى

پرهيز از شتاب زدگى در قضاوت

قضاوت كار بسيار مشكلى است و بايد حساب شده و دقيق باشد؛ زيرا ممكن است بر اثر اشتباه كوچكى، كانون زندگى خانواده اى از هم بپاشد، خونى پاى مال شود و حقى، ناحق شود. انسان نبايد نسنجيده، بى دقت و شتاب زده درباره قضيه اى قضاوت كند؛ زيرا در قضاوت تنها دانش شرط نيست، بلكه دقت و بررسى كامل قضيه نيز ضرورى است. چه مى دانيد، شايد در نهاد قضيه اى كه مى خواهيد بدون تفكر درباره آن رأى دهيد، حقايقى نهفته باشد كه اگر بر شما روشن شود، به كلى نظرتان را تغيير دهد.

بنابراين، نبايد به صرف ظن و گمان و با ديدن چيزى بدون بررسى كامل و تأمل در جنبه هاى گوناگون قضيه، بلافاصله حكم قطعى صادر كنيم و حيثيت ديگران را به خطر اندازيم. بايد با احتياط و وسواس خاصى در

هدايت بدكاران

آدمى نمى تواند در برابر انحراف برادران ايمانى خود سكوت كند و بى اعتنا بماند. رسم برادرى ايجاب مى كند كه راه هدايت را به آنان نشان دهد و دست گيرشان باشد. متأسفانه برخى از مردم، به آزار ديگران و گناه كارى سرگرمند و از اين بى راهه هم باز نمى گردند. نصيحت گران نبايد نااميد شوند، بلكه تا آنجا كه ممكن است، بايد از راه مستقيم يا غيرمستقيم، به هدايت آنان بپردازند. يكى از اين روش ها، برخوردهاى حساب شده انسانى و نيكوكارى است كه مى تواند در روحيه آنها اثر مثبت نهد و آنها را دچار خجلت و شرمندگى كند، به گونه اى كه در برابر انسان هاى نيكوكار و خوش برخورد، خود را حقير و كوچك بدانند و تلاش كنند تا در راه مردان خدا گام بردارند. حضرت على عليه السلام بنابر نقل شيعه و اهل سنت مى فرمايد:

وَ ازْجُرِ الْمُسِئَى بِفِعْلِ الْمُحسِنِ.(2)

با كار نيك، بدكار را از بدى باز دار.

خويشتن دارى از گناه

سفارش اول رهبران دينى به پيروانشان، بهره مندى از تقوا و خويشتن دارى است. زيباترين جامه آدمى، پوشيدن لباس تقواست.

اصولًا ارزش هر انسانى به ميزان برخوردارى او از تقواست. انسان بايد تلاش كند تا همواره اين لباس مقدس را پاكيزه نگه دارد و اگر آلودگى كوچكى در لباس خود ديد، با جديت و فوريت تمام، با آب شفابخش توبه، آن را بشويد؛ زيرا چنانچه آلودگى به تمام لباس سرايت كند، جز شرمسارى چيز ديگرى نصيب انسان نخواهد شد. در پرتو تقوا و پرواپيشگى، مى توان از آفت ها و آسيب هاى اخلاقى برحذر بود.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ تَعَرّى عَنْ لِباسِ التَّقْوى لَمْ يُسْتَتَرْ بِشَىْ ءٍ مِنْ اسْبابِ الدُّنْيا.(1)

هر كس به جامه تقوا پوشيده نشود، هيچ چيز از اسباب دنيا، او را نمى پوشاند.

تكيه بر ايمان

آدمى باايمان به ذاتى فناناپذير كه همواره او را در كنار خود و يارى گر خويش مى داند، از هيچ قدرتى نمى هراسد و نيروى خود را مضاعف مى بيند. اساساً نمى توان تنها به مدد نيروى جسمانى، از پس همه مشكلات برآمد؛ زيرا انسان هرقدر قوى باشد، باز هم به پناه گاهى نياز دارد كه در سايه آن بتواند ادامه حيات دهد و به سوى خوش بختى حركت كند. اين تكيه گاه چيزى جز ايمان نيست؛ چون هيچ چيز مانند ايمان نمى تواند حافظ و نگهبان درون و بيرون انسان باشد. ايمان در سختى ها و مشكلات، پناه گاهى محكم است و همه اضطراب ها و نگرانى ها را به آرامش بدل مى كند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

پرهيز از شهرت طلبى

گم نامى و ناآشنايى، وسيله اى براى راحت زيستن و آسوده بودن است. دراين حال، فرد از تعريف و تمجيد ديگران به دور است و با خاطرى آسوده به زندگى عادى خود مى پردازد. پس لازم نيست از بيم مراجعه ديگران، پنهان كارى كند و با دغدغه و اضطراب، ايام را به سر آورد. يكى از عوامل بدبختى انسان ها كه آنها را از مسائل اساسى زندگى باز مى دارد، مشهور شدن در ميان مردم است. تا وقتى انسان شهرتى ندارد، به راحتى مى تواند هرگونه كه بخواهد، زندگى كند. در اين حال، تصميم گيرى هايش نيز از قدرت و استحكام بيشترى برخوردار است.

برعكس، شخصى كه شهرتى دارد، تمركز فكر ندارد و در نتيجه، دچار تزلزل رأى در تصميم گيرى خواهد شد و اين وضع سبب مى شود آسايش خود را تا حدودى از دست بدهد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

انَّ فِى الْخُمُولِ لَراحَةٌ.(3)

در گمنامى، گونه اى از آسايش هست.

سخاوتمندى

گذشتن از مال و بخشيدن آن به ديگران در راه خدا، كار آسانى نيست.

تنها كسانى از عهده اين مهم برمى آيند كه تعلق به مال را در خود از بين برده و لذت بخشش را چشيده باشند. رسيدن به درجات والا و محبوب خالق شدن، شرايطى دارد. يكى از مهم ترين اسبابى كه مى تواند انسان را به درجات بالا برساند و او را در رديف انسان هاى شريف قرار دهد، سخاوتمندى است. انسان سخاوتمند داراى روحى بزرگ و والاست.

نشانه بزرگى روح او همان گذشت اوست. بى شك، چنين كسى اگر روحيه گذشت نداشت، هرگزنمى توانست از مال دنيابگذرد. به يقين، سخاوتمندان در دنيا و آخرت از سعادتمندانند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

لا يَكْمُلُ الشَّرَفُ الَّا بِالسَّخاءِ وَالتَّواضُعِ.(1)

بزرگوارى جز با سخاوت و فروتنى تكميل نمى شود.

در سخنى ديگر بنا به نقل اهل سنت چنين سفارش مى كند:

الْقِ النَّاسَ عِنْدَ حَاجَتِهِمْ الَيْكَ بِالْبُشْرِ وَ التَّواضُعِ.(2)

هرگاه مردم به تو نيازمندشدند، با رويى گشاده و فروتنى با آنان روبه رو شو.

عفت كلام

مردم در سخن گفتن با ديگران متفاوت هستند؛ برخى به قدرى مؤدبانه سخن مى گويند كه ديگران تحت تأثير قرار مى گيرند و دوست دارند با آنها هم سخن شوند. على عليه السلام بنابر نقل اهل سنت مى فرمايد:

مَنْ عَذَّبَ لِسَانُهُ كَثُرَ اخْوَانُهُ.(3)

هر كسى كه خوش زبان باشد برادرانش زياد گردند.

در مقابل، عده اى نيز چنان بددهن هستند كه حتى چنددقيقه هم نمى توان آنها را تحمل كرد. بى شك، چنين رفتارى از تربيت خانوادگى سرچشمه مى گيرد و نشان دهنده ميزان ادب يا بى ادبى افراد است. چه

انفاق

انفاق و بخشش به ديگران، ذخيره اى براى آدمى است؛ چه اينكه هرگونه احسانى پيش از اينكه به دست مستحقش داده شود، ابتدا به خداوند تقديم مى شود و باقى مى ماند. از سوى ديگر، صدقه، مرگ انسان را به تأخير مى اندازد و از مرگ ناگهانى پيش گيرى مى كند. صدقه، لطفى است از جانب خداوند تا بلاها از انسان دور شود. اين حقيقت را بسيارى از اوقات درك كرده و ديده ايم كه بر اثر اداى صدقه، حوادث بد و ناگهانى از ما دور شده است. حضرت على عليه السلام نيز مى فرمايد:

الصَّدَقَةُ تَقى مَصارِعَ السُّوءِ.(2)

صدقه، انسان را از حوادث بد نگاه مى دارد.

صدقه نه تنها در دفع بلا مؤثر است، بلكه در جلب منفعت نيز نقش بسيار مؤثرى دارد، چنان كه آن حضرت در سخنى ديگر بنا به نقل اهل سنت مى فرمايد:

تَسْتنزلُو الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ.(3)

با دادن صدقه، روزى را بر خود ببارانيد.

پرهيز از سخنان بى اساس

هر كه پرگويى مى كند، خطايش نيز بسيار است. اين گونه افراد بدون تأمل هر سخنى را بر زبان جارى مى كنند و متوجه پى آمدهاى آن نيستند و چه بسا كه ارج و قربشان نيز نزد ديگران از بين مى رود؛ چه اينكه شخصيت آدمى زير زبان وى پنهان است. افراد پرگو بسيار و با آب و تاب زياد سخن مى گويند، ولى حقيقت و صداقت در سخنانشان كمتر ديده مى شود، آنها اگر سخن قابل عرضه و خوبى هم داشته باشند، معمولًا پذيرفته نمى شود.

در مقابل، برخى از مردم پيش از آنكه سخنى بگويند، فكر مى كنند يا با ديگران مشورت مى كنند و در سخنانشان مطالب غيرمنطقى و غيرواقعى كمتر ديده مى شود، به گونه اى كه انسان مى تواند سخنان آنها را با اطمينان خاطر بپذيرد و براى ديگران نقل كند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ كَثُرَ باطِلُهُ لَمْ يُتَّبَعْ حَقُّهُ.(1)

هر كس سخن باطلش بسيار باشد، حرف حقش نيز پذيرفته نخواهد شد.

آن حضرت در سخن ديگر كه شيعه و اهل سنت نقل كرده اند، مى فرمايد:

لا تَتَكَلَّمْ بِما يُرْدِيكَ وَ لا مَا كَثِيرُهُ يَزْرِيْكَ.(2)

سخنى مگو كه كوچكت مى كند و از سخن زيادى نيز كه سبب خرده گيرى بر تو مى شود، مگو.

اعتماد نكردن به دشمنان

دشمنان انسان از ترفندهاى گوناگونى بهره مى گيرند. گاهى با نقاب دوستى و دل سوزى، مكارانه، احساس هم دردى مى كنند و انسان گرفتار دشمن فريب كار مى شود. در اين حال، دشمن از راه دوستى پيش مى آيد و چنين وانمود مى كند كه از دوستان خيرخواه اوست. انسان خوش باور ممكن است تحت تأثير اين برخوردِ به ظاهر دوستانه قرار گيرد و به او اعتماد كند و بسيارى از مسائل محرمانه خود را با او در ميان بگذارد.

در اين صورت با مشكلاتى روبه رو خواهد شد و اين كار زيان هاى جبران ناپذيرى خواهد داشت. حضرت على عليه السلام در هشدارى حكيمانه مى فرمايد:

لا تَأمَنْ عَدُوّاً وَ ان شَكَرَ.(1)

به دشمن خود هرگز اعتماد نكن، اگر چه تشكر كند.

چنين دشمنانى از ديگر دشمنان خطرناك ترند، زيرا با مكر و حيله و دوست نمايى وارد شده اند. بنا بر نقل اهل سنت از آن حضرت:

اكْبَرُ الْاعْدَاءِ اخْفَاهُمْ مَكِيْدَةً.(2)

بزرگ ترين دشمن آن است كه مكر و حيله اش مخفى تر است.

نصيحت گريزى از دشمنان

نصيحت پذيرى امرى مطلوب و پسنديده است، ولى بايد توجه داشت كه هيچ گاه از دشمن كه مصلحت انسان را نمى خواهد، انتظار نصيحت نداشت. افراد بسيارى بودند كه از سر بى احتياطى و بر اثر حسن نيت افراطى خود، به دام دشمن افتادند و هرگز نتوانستند نجات يابند. دشمنان با نقاب دوستى و خيرخواهى، آنان را گمراه مى سازند، در حالى كه اگر با ديده ترديد به توصيه هاى آنان مى نگريستند و شتاب زده به رهنمود آنان عمل نمى كردند، چنين پى آمدهاى جبران ناپذيرى متوجه آنان نمى شد.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

قَدْ جَهَلَ مَنِ اسْتَنْصَحَ اعْدائَهُ.(2)

هر كس از دشمن خود انتظار نصيحت داشته باشد، گمراه است.

سكوت

خردمندان در برابر كسانى كه سخن ناروا مى گويند، روى برمى گردانند و كريمانه از كنارشان مى گذرند. برخى افراد سخنانى مى گويند كه ارزش پاسخ گفتن ندارد و صرف كردن وقت براى پاسخ دادن به آن، جز اتلاف وقت نتيجه ديگرى ندارد و چه بسا انسان را از كارهاى مهم زندگى نيز بازدارد. بنابراين، پاسخ گفتن به هر سخن، سنجيده نيست، بلكه بايد به كلامى پاسخ داد كه شايسته پاسخ گويى باشد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

رُبَّ كَلامٍ جَوابُهُ السُّكوتُ.(2)

چه بسا سخنى كه پاسخش سكوت است.

و از آنجا كه گفته اند جواب ابلهان خاموشى است آن حضرت در سخن ديگر به روايت اهل سنت، نزديك به همين سخن مى فرمايد:

انَّ مِنَ الْسُّكُوتِ مَا هُوَ ابْلَغُ من الجَوَابِ.(3)

برخى از سكوت ها، از پاسخ گويى رساتر است.

نصيحت پذيرى

بعضى افراد، نصيحت را با جان و دل مى پذيرند و از پنددهنده نيز قدردانى مى كنند، ولى عده اى نه تنها سپاس گزارى نمى كنند، بلكه در برابر پند و اندرز برمى آشوبند و اعتراض مى كنند. اين نوع برخورد برخاسته از خودخواهى و تكبر است و متكبر بر اثر غرور، در آتش نادانى خواهد سوخت و هيچ اميدى به اصلاح و هدايت چنين افرادى نيست؛ زيرا

پرهيز از پرسش مغرضانه

پرسش كردن ممكن است با انگيزه هاى مختلفى همراه باشد. گاهى براى اظهار فضل، گاهى كوچك شمردن طرف مقابل و رسوايى علمى او و زمانى هم براى اهداف ديگر. يكى از اين اهداف، يادگيرى است.

پرسيدن اگر براى يادگيرى باشد، بسيار پسنديده است؛ چون در فرهنگ اسلامى نيز به آن سفارش شده است. در مقابل، پرسيدن اگر براى رسوا كردن و جاهل نشان دادن طرف مقابل باشد، كارى ناجوان مردانه و غيرانسانى است؛ زيرا اين گونه پرسش ها تنها براى دگرآزارى است كه اسلام آن را ناپسند مى داند. حضرت على عليه السلام بنا به نقل شيعه و

احترام به بزرگ سالان

كهن سالان در ميان خاندانشان، بسان پيامبران در ميان امت ها هستند.

هيچ گاه نبايد فراموش كنيم كه وظيفه انتقال فرهنگ گذشتگان و نسل هاى گذشته به ما بر دوش بزرگ سالان است. در واقع آنان حامل تجربه گران قدر گذشتگان هستند. بنابراين، رواست كه نسبت به آنها بى اعتنا نباشيم و آنان را گرامى بداريم؛ زيرا ناسپاسى و حرمت شكنى نسبت به آنان را نه خدا مى پسندد و نه وجدان آگاه و فطرت آدمى. هيچ جوانى، كهن سالى را به خاطر پيرى اش گرامى نمى دارد، جز آنكه هنگام پيرى خودش، مورد لطف و محبت فرزندان خويش قرار مى گيرد.

حضرت على عليه السلام در اين باره مى فرمايد:

وَقِّروا كِبارَكُمْ يُوَقِّرُكُمْ صِغارُكُمْ.(2)

بزرگ ترهايتان را گرامى بداريد تا كوچك ترها شما را گرامى بدارند.

اگر كسى به چنين اخلاق و آدابى پاى بند نباشد، سزاى عملش را در همين دنيا نيز خواهد ديد، چنان كه آن حضرت در سخنى ديگر بنا بر نقل اهل سنت مى فرمايد:

خويشتن دارى

خشم و غضب، قدرت تفكر و تعقل را از انسان مى گيرد. روا نيست انسان در اين حالت رفتارى انجام دهد يا تصميمى بگيرد. چه بسيار كارهاى ويرانگر يا سخن هاى ناروا در اين حال از آدمى صادر مى شود كه پس از فروكش كردن خشم، خود را سرزنش مى كند كه اى كاش اين كردار و گفتار را انجام نمى دادم. بايد توجه داشت كه هميشه ايام به كام انسان نيست و گاهى اوقات مسائلى پيش مى آيد كه ناراحت كننده است.

در اين حال، بايد با لختى درنگ و به كار بستن انديشه، خود را كنترل كند.

بديهى است چنين تأملى موجب كاهش تحريك عصبى مى شود و شخص خشمگين را از تصميم گيرى هاى آنى باز مى دارد. حضرت على عليه السلام درباره خويشتن دارى فرموده است:

الْحِلْمُ يُطْفِى ءُ نارَ الْغَضَبِ وَالْحِدَّهُ تُؤْجِحُ احْراقَهُ.(2)

خويشتن دارى، آتش خشم را خاموش مى كند و تندى، شعله هاى خشم را شعله ور مى سازد.

در سخنى ديگر كه شيعه و اهل سنت نقل كرده اند، مى فرمايد:

دورى از فريب كاران

شناخت افرادى كه ظاهر و باطن آنها با هم متفاوت است، بسيار مشكل است؛ چون به راحتى نمى توان از انگيزه ها و نيت آنان باخبر شد. براى شناخت افراد، آگاهى و توجه بى سابقه آنان امرى شايسته و لازم است.

اعتماد كردن به سخن و ظاهر ديگران بدون دقت و واكاوى، پى آمدهايى دارد. بعضى از افراد، چهره خود را زير نقاب دوستى و دل سوزى پنهان مى كنند و از ترفندهاى مختلف براى فريب دادن مردم سود مى جويند.

فريب كاران از راه نفاق و به شيوه هاى گوناگون، حسن ظن مردم را به خود جلب مى كنند و آنها را تحت تأثير قرار مى دهند. مردم نيز به تصور اينكه آنها اشخاصى درخور اعتمادند، مال و مقدسات خود را به آنها مى سپارند، ولى به يك باره متوجه مى شوند كه دچار زيان هاى جبران ناپذيرى شده اند. اينان دزدانى اند كه چهره پليد خود را زير چتر نفاق و رياكارى پنهان مى كنند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

الْمُكَوِّرُ شَيْطانٌ فِى صُورَةِ انْسانٍ.(2)

فريب كار، شيطانى است به صورت انسان.

پرهيز از شوخى بى جا

شوخى بى جا، انسان را در ميان مردم سبك مى كند و از قدر و منزلتش مى كاهد. تجربه نشان مى دهد در بسيارى از اوقات، كسانى كه زياد شوخى مى كنند، كارشان به جنگ و جدال مى انجامد؛ زيرا همه افراد تحمل هر نوع شوخى را ندارند. پس گاهى شوخى ممكن است مايه خشم شان شده و كار به جاهاى باريك بكشد. به طور كلى، زياده روى در شوخى، ابهت انسان را در هم مى شكند. اگر انسان بخواهد جايگاه اجتماعى خود را حفظ كند، بايد از شوخى بى جا بپرهيزد. همچنين در شوخى نبايد از وسايل نامشروعى چون دروغ، تحقير، تمسخر، افترا، غيبت و مانند آن بهره گرفت. البته اخلاق خوش، زبان شيرين، برخورد مناسب و شاد كردن مؤمنان در اسلام پسنديده است، ولى آزار و استهزاى ديگران، ناپسند است و ناراحتى هاى فردى و اجتماعى را در پى دارد. مولاى موحدان بنا به نقل شيعه و اهل سنت مى فرمايد:

دورى از تهمت

در قرآن و آموزه هاى پيشوايان دين، پيروى از ظن و گمان و سوء ظن داشتن نسبت به ديگران نكوهش شده است.

چنان كه على عليه السلام بنابر نقل اهل سنت مى فرمايد:

سُوءُ الظَّنِ يَدْوِىَ الْقُلُوبَ وَ يَتّهِّمُ الْمَأْمُوْنَ وَ يُوحشُ المُسْتَأْنسَ و يُغيِّرُ مَوَدَّةَ الْاخْوَانِ.(2)

بدگمانى، قلب ها را رنجور و معتمدان را بى اعتبار، دوستان را پراكنده و دوستى برادران را به دشمنى تبديل مى كند.

انسان نبايد با آبروى ديگران بازى كند و بى جهت به ديگران اتهام بزند. از نظر مذهب و وجدان انسانى، متهم كردن افراد به كار خلاف، ناپسند است. آدمى تا دليل صددرصد يقينى نداشته باشد، نبايد ديگران را به كار ناپسندى متهم كند. هر كس كه مى خواهد ديگرى را به گناهى متهم كند، اگر لحظه اى فكر كند و خود را به جاى او بگذارد، كمتر جرئت خواهد كرد به چنين كارى دست بزند. چه بسا آنچه به ديگران نسبت مى دهد، در آنها وجود نداشته باشد و آبروى ديگران بى جهت بريزد.

هيچ گاه نمى توان «شنيده ها» را مانند «ديده ها» انگاشت و به زبان آورد و

عهد و پيمان

از نظر اسلام، پيمان شكنى از ناپسندترين كارهاست. ازاين رو، خداوند از مسلمانان مى خواهد كه در صورت پيمان بستن با دوست و دشمن، بدان پاى بند باشند و تا زمانى كه آنان نقض عهد نكرده اند، در شكستن عهدها پيش قدم نباشند. بايد دانست كه يكى از صفات مؤمنان حقيقى آن است كه به وعده هاى خود وفا مى كنند. كسانى كه به عهد خود پاى بند نيستند، به تدريج، اعتبار خود را در ميان مردم از دست مى دهند. در حقيقت، احترام به پيمان، احترام به شخصيت ديگران است و پيمان شكنى نشانه نوعى بى نظمى و بى انضباطى در زندگى است. انسان بايد به وعده خود وفا كند؛ زيرا وفاى به عهد از نشانه هاى ايمان است. امام على عليه السلام بنابر نقل شيعه و اهل سنت درباره وفاى به عهد مى فرمايد:

إِعْتَصِمُوا بِالذِّمَمِ فِى أَوْتادِها.(2)

در پيمان ها به وفاكنندگان پناه ببريد.

احترام به پدر و مادر

فرزند بايد بداند كه مادر او را به دنيا آورده، پرورش داده و از شيره جانش به او غذا داده است. مادر هرگونه ناگوارى و غم و غصه را به جان خريده است تا فرزندش سالم بماند. همچنين بايد بداند پدر، ريشه و اصل اوست و درحقيقت، كمال و شايستگى و موفقيت هايش را از وجود او بداند. در قاموس زندگى انسان، كلمه اى مقدس تر از واژه پدر و مادر نيست. آنها ساليان دراز همه زندگى خود را با صفا و اخلاص به پاى فرزندانشان نثار كرده اند تا در اين زندگى پرتلاطم، طعم تلخ درد و رنج را نچشند و از لذت هاى حلال زندگى بهره مند شوند. از هنگامى كه فرزندان چشم به جهان مى گشايند تا وقتى كه بالغ و مستقل مى شوند، پدر و مادر هر روز با دلى نگران و چشمانى مضطرب مراقب آنهايند تا مبادا حادثه تلخى براى آنان روى دهد و غبار غم بر چهره شان بنشيند. آيا سزاوار نيست فرزندان نيز در مقابل آنان سر تعظيم فرود آورند؟

در قرآن كريم، پس از اعتقاد به يگانگى خداوند، نيكى به پدر و مادر از مسلمانان خواسته شده است. در فرهنگ اسلامى، هيچ فرزندى حق ندارد حتى با كلمه اى مانند «اف» كه نشانه بى اعتنايى به والدين است، آنان را برنجاند.(1) فرزند بايد پيروى و اطاعت از والدين را سرلوحه زندگى اش قرار دهد و اسباب خشنودى و رضاى آن دو را فراهم آورد.

حضرت على عليه السلام نيز مى فرمايد:

... فَحَقُّ الْوالِدِ عَلى الْوَلَدِ أَنْ يُطيعَهُ فى كُلِّ شَى ءٍ إلّا فى مَعْصيَةِ

خوش رفتارى در خانه

يكى از سجاياى نيك اخلاقى، حسن خلق و خوش رفتارى، در محيط خانه با افراد خانواده است. اگر برخورد كريمانه و فروتنانه با ديگران نيك و شايسته است؛ در محيط خانه و در برابر زن و فرزند مطلوب تر است.

متأسفانه برخى افراد، تا هنگامى كه در بيرون از خانه هستند، با خوشى و خوش رويى با ديگران و رفيقان برخورد مى كنند، ولى وقتى به خانه مى آيند، تمام خستگى ها و مشكلات بيرون از خانه را با خود به خانه مى آورند و در برخورد با افراد خانواده با عصبانيت و ترش رويى و بدخلقى برخورد مى كنند. آنان براى كارهاى بسيار بى اهميت و كوچك، بهانه جويى مى كنند و به همه ناسزا مى گويند. گويى اين افراد اخلاق و ادب را تنها در محيط بيرون از خانه مى خواهند. اين افراد آن گونه كه بايد و شايد، به زيور اخلاق آراسته نشده اند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

عَلَيْكَ بِلُزُومِ الْحَلالِ و حُسْنِ البِّرِ بِالْعِيالِ.(3)

شركت در نشست هاى علمى

دانش در دين مقدس اسلام جايگاه والايى دارد. يكى از مواردى كه مى تواند دانش انسان را افزون كند، شركت در نشست هاى علمى است. در اين گونه نشست ها به يقين، حاضران از بركت علمى و معنوى بى بهره نمى مانند. به راستى، حيف نيست كه انسان در اين محافل آموزنده شركت نكند و به فيض دانش اندوزى دست نيابد؟ بكوشيم تا مى توانيم از اين گونه نشست ها بهره مند شويم. چه بسا نشست هاى علمى گران سنگى كه به دليل استقبال نكردن افراد، به تعطيلى كشيده شده و آن گونه كه بايد و شايد، از آنها استفاده نشده است. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

مَجالِسُ الْعِلْمِ غَنِيمَةٌ.(2)

شركت در نشست هاى علمى را بايد غنيمت شمرد.

به همين جهت، آن حضرت، مردم را به پرسش فرا خوانده است و مى فرمايد:

الْعِلْمُ خَزَائِنُ وَ مِفْتَاحُها الْسُّؤَالُ فَاْسْأَلُوا يَرْحَمُكُمُ اللَّهُ فَانَّهُ يُؤْجَرُ ارَبَعةٌ الْسَّائِلُ وَ الْمُعَلِّمُ وَ الْمُسْتَمِعُ وَ السَّامِعُ وَ الْمُحِبّ لَهُم.(3)

نشر دانش

اگر دانش مفيد و سودمند ترويج نشود و به ديگران منتقل نشود، سودى نخواهد داشت و جامعه از آن بهره اى نخواهد برد. عالمان وظيفه دارند آنچه را مى دانند، به ديگران هم برسانند، همچنان كه خود زمانى هيچ نمى دانستند و از ديگران دانش آموخته اند. در آموزه هاى اسلامى، زكات دانش، نشر و انتقال آن به ديگران دانسته شده است. بنابراين، وظيفه هر دانايى است كه آموخته هاى خود را به ديگران بياموزد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

زَكاةُ الْعِلْمِ نَشْرُهُ.(1)

زكات دانش، منتشر كردن آن است.

و چنين كارى نه تنها از علم نمى كاهد بلكه حضرت در كلامى ديگر كه شيعه و اهل سنت نقل نموده اند مى فرمايد:

الْعِلْمُ يَزْكُوْا عَلَى الْعَمَلِ وَ الامْلاكَ تَنْقُصُهُ الْنَّفَقَةُ.(2)

علم با عمل و آموختن به ديگران خالص تر مى شود ولى خرج نمودن مال آن را كم مى نمايد.

تعليم و تعلم

هر انسانى وظيفه دارد تا آنجا كه مى تواند، بياموزد و ديگران را نيز از دانش خود بهره مند كند. هيچ كس نبايد با بهانه گيرى از زير بار اين مسئوليت بزرگ شانه خالى كند. بى اعتنايى نسبت به آموزش ديگران مانند بى اعتنايى در برابر مردم گرسنه اى است كه به نان نياز دارند. چه زشت است كه از دانايى آموختن چيزى را بخواهند و او فرصت كافى داشته باشد و كارى نكند. اگر دانش در وجود آدمى راكد بماند و به مانند چشمه اى جوشان سرريز نكند، به تدريج، خاصيت خود را از دست مى دهد. همچنين اگر عالم علوم خود را به ديگران ارائه نكند تا راست آزمايى شود، چه بسا در جهل مركب گرفتار آيد. دانش، ميراث ماندگار جامعه بشرى است كه در طول زمان ها دست به دست شده تا به شكوفايى و اوج خود رسيده است. اگر هر كسى دانش خود را به صندوق قبرها منتقل مى كرد، امروز اين همه پيشرفت و تكامل مادى و معنوى ايجاد نمى شد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ.(1)

بر داناست تا آنچه را نمى داند، بياموزد و آنچه را مى داند، به مردم ياد دهد.

در سخنى ديگر كه اهل سنت آن را نقل كرده اند، مى فرمايد:

مَا اخُذَ اللَّهُ عَلَى اهْلِ الْجَهْلِ انْ يَتَعَلَّمُوْا حَتى اخَذَ عَلَى اهْلِ الْعِلْمِ انَّ يُعَلِّمُوا.(2)

شنونده خوب

دانش جويى، همتى بلند و انگيزه اى والا مى خواهد. همه نمى توانند دانشمند باشند، ولى مى توان شنونده خوبى بود و در كنار سفره دانش، نشست و از آن بهره برد و به ديگران هم منتقل كرد. اين امكان براى بيشتر مردم وجود دارد كه گفتار دانشمندان را بشنوند و ميزان آگاهى خود را بالا ببرند و به تدريج، در شمار دانايان درآيند؛ چون اسلام، دانش اندوزى را فريضه مى شمارد. بنابراين، همگان بايد در آموختن دانش بكوشند و هر روز بر دانش خود بيفزايند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

اذا لَمْ تَكُنْ عالِماً ناطِقاً فَكُنْ مُسْتَمِعاً واعِياً.(1)

وقتى دانشمند گوينده نيستى، دست كم شنونده نگاه دار باش.

در سخنى ديگر كه شيعه و اهل سنت نقل كرده اند، مى فرمايد:

انَّ هذِهِ الْقُلُوبَ اوْعِيَةٌ فَخَيْرُها اوْعَاهَا النَّاسُ ثَلاثَةٌ عَالِمٌ رَبّانِىٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلى سَبيل النَّجاةِ وَ هِمَجٌ رِعَاعٌ.(2)

اين دل ها، ظرف است و بهترين دل آن است كه ظرفيتش بيشتر باشد. مردم بر سه گونه اند: عالمان ربانى، دانش طلبانى كه در راه نجات گام برمى دارند و احمقان بى سر و پا.

نصيحت پنهانى

معمولًا رعايت حال ديگران و تذكر پنهانى براى اصلاح رفتار، در سازندگى افراد اثر بيشترى دارد. اگر پيش روى ديگران به گوشزد كردن عيب هاى اطرافيان بپردازيم، سبب جبهه گيرى و لجاجت آنان خواهد شد.

اگر اين تذكر با رعايت همه جنبه ها صورت بگيرد، راهى به سوى هدايت او خواهد بود. همه مى دانيم كه حيات هر جامعه در پرتو امر به معروف و نهى از منكر است. بى ترديد، امر به معروف و نهى از منكر، موضوع مهم و سازنده اجتماعى است كه اگر به صورت درست اجرا شود، نقش مهمى

بازگو نكردن همه دانسته ها

قرار نيست هر چه شنيده ايم يا هر آنچه را مى دانيم، بى درنگ براى ديگران بازگو كنيم. چه بسا بازگو كردن سخنانى به آشوب و بلواى اجتماعى يا ضررهاى شخصى بيانجامد. برخى از مردم عادت كرده اند كه هر چه مى دانند يا از كسانى شنيده اند، براى ديگران بازگو كنند، در حالى كه اين عادت خوبى نيست. چه خوب است انسان هر چه مى داند، به ديگران نگويد و درباره آن بينديشد تا پشيمان نشود. انسان مدبر و معقول، كسى است كه جز به ضرورت، لب به سخن نمى گشايد. گاهى سخن آن قدر ارزشمند است كه نبايد آن را پيش هر كسى بازگو كرد و گاهى مخاطب، ظرفيت شنيدن آن سخن را ندارد. زمانى نيز ممكن است، مخاطب از گفتارمان برداشت نادرست كند كه در همه اين حالت ها، خاموشى، خردمندى به شمار مى آيد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

پرهيز از سوگند بسيار

انسان نبايد براى اثبات مدعاى خود در گرفتارى هاى زندگى، نام مقدس خدا را وجه المصالحه قرار دهد. مايه تأسف است كه بعضى ها عادت كرده اند براى هر كارى هر چند ناچيز و بى اهميت، سوگند بخورند.

آنها با اين كار مى خواهند اطمينان طرف مقابل را جلب كنند، در حالى كه سوگند خوردن، نه تنها هيچ اعتمادى ايجاد نمى كند، بلكه برعكس، سبب بدگمان شدن طرف مقابل هم خواهد شد. شنونده با خود مى گويد اگر واقعاً راست مى گويد، چه نيازى به سوگند خوردن دارد. به همين دليل، هر چه بيشتر سوگند بخورد، نسبت به وى بى اعتمادتر مى شود. زياد سوگند خوردن، انسان را به دام گناه مى افكند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

لا تُعَوِّدْ نَفْسَكَ الْيَمِينَ فَانَّ الْحَلّافَ لا يَسْلَمُ مِنَ الْاثْمِ.(3)

به سوگند خوردن، عادت نكن؛ چون هر كس زياد سوگند بخورد، از افتادن به دام گناه، ايمن نيست.

در سخنى ديگر به نقل اهل سنت مى فرمايد:

ميانه روى در ستايش و نكوهش ديگران

ميانه روى، روزنى به سوى داورى حكيمانه و واقع نمايى است. چه خوب است انسان همواره راه اعتدال در پيش گيرد و در هيچ چيز زياده روى نكند. متأسفانه بسيارى از مردم در همه كارها به ويژه در ستايش و نكوهش افراد، افراط و تفريط مى كنند. حب و بغض در داورى انسان به شدت اثر مى گذارد. ازاين رو، بسيارى از عيب هاى دوستان را نمى بينند و برعكس، در بزرگ نمايى عيب هاى دشمنان افراط مى ورزند.

با اين پيش داورى، اگر به كسى علاقه مندند، چنان از او تعريف مى كنند كه گويى بهترين انسان روى زمين است و درباره مخالفانشان به قدرى بدگويى مى كنند كه انسان تصور مى كند همه بدى ها در آنها جمع شده است. حضرت على عليه السلام چنين حالتى را ناپسند مى داند:

اكبَرُ الْحُمْقِ الْاغْراقُ فىِ الْمَدْحِ وَ الذَّمِّ.(2)

بزرگ ترين حماقت، زياده روى در ستايش و نكوهش است.

در سخنى ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند، به كسانى كه در ستايش ديگران زياده روى مى كنند، چنين هشدار داده است و مى فرمايد:

اذَا رَفْعَتَ احَدَاً فَوْقَ قَدْرِهِ فَتَوَقَّعْ مِنْهُ انْ يَحُطَّ مِنْكَ بَقَدَرِ مَا

تكيه نكردن به بدكاران

عزت واقعى تنها با پناه بردن به خداوند فناناپذير به دست مى آيد.

ازاين رو، كسانى كه درپى عزت هستند، در فكرشان نمى گنجد كه به باطل پناه ببرند؛ چون باطل، كف روى آب است كه عمرى بس كوتاه دارد. در مقابل، كسانى كه روحيه اى ضعيف و ايمان و اعتقادى متزلزل دارند، تلاش مى كنند به قدرت هاى مادى تكيه كنند. اين تكيه گاه ها نه تنها پشتوانه اى قوى براى آنها به شمار نمى آيند، بلكه موجب سقوط هرچه بيشتر آنها خواهند شد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ لَجَأَ الَى الْباطِلِ لا يَعِزُّ.(2)

پناه برنده به باطل عزت نخواهد يافت.

در سخنى ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند، مى فرمايد:

الْحَقُّ يُنِجى وَ الْبَاطِلُ يُرْدِى.(3)

حق نجات مى بخشد، ولى باطل هلاك مى كند.

عدالت خواهى

حضرت على عليه السلام، عدل را رستگارى، كرامت، برترين فضايل و بالاترين موهبت الهى مى داند و مى فرمايد خداوند بيامرزد كسى را كه حقى ببيند و يارى كند يا ستمى را ببيند و آن را بازگرداند.(3) مبارزه با ستم، روش هاى متعددى دارد. يكى از راه هاى مبارزه با ستم، اين است كه انسان با عملكرد عادلانه خود، ستم كاران را پيش مردم منزوى سازد.

شكى نيست كه وقتى شما در برابر ستم كارى هاى ستمگران با مردم رفتار

ضمانت

بسيار اتفاق مى افتد كه آدمى ضمانت ديگران را قبول مى كند، ولى پس از چندى به دليل پاى بند نبودن متعهد به بازپرداخت وام خويش مشكلاتى پديد مى آيد. اين در حالى است كه اگر فرد ضامن از ابتدا پاسخ منفى مى داد، رابطه دوستانه آنان تا اين اندازه تيره و تار نمى شد. متأسفانه گاهى اوقات اين بدقولى ها، به غيبت كردن از وام گيرنده نزد ديگران مى انجامد. بنابراين، وقتى كسى از انسان درخواست ضمانت كرد، فرد بايد نخست توانايى مالى خود و تقاضا كننده را بررسى كند و آن گاه تصميم بگيرد. كسى كه براى دوستى يا كمك به شخصى، وى را ضمانت مى كند، ولى در عمل، توان پرداخت مبلغ مورد ضمانت را ندارد، علاوه بر

شتاب نكردن در پاسخ گويى

برخى تلاش مى كنند در پاسخ دادن بر ديگران سبقت بگيرند و اين امر را براى خود امتيازى به شمار مى آورند و احساس مى كنند با اين كار، تيزهوش و حاضرجواب معرفى مى شوند. اين كار اشتباه است؛ زيرا زيانى كه از اين كار مى بينند، بسيار بيشتر از سود آن است. بيشتر اشتباه هاى انسان نيز مربوط به مواردى است كه در كار خود شتاب كرده است، همچنان كه بيشترين موفقيت ها از درنگ و تأمل به دست آمده است. مؤمن هيچ كارى را بدون فكر و تدّبر انجام نمى دهد. او جز به نياز سخن نمى گويد و كلماتش حساب شده است. همچنين زبان خود را از سخنان بى مورد باز مى دارد و از پرحرفى و گفتن مطالب بى فايده پرهيز مى كند. پرگويى، قدرت تفكر را از آدمى مى گيرد و چون درباره گفته هايش تأمل ندارد، دچار لغزش هاى فراوان مى شود و بايد پاسخ گوى پى آمدهاى منفى آن

پرهيز از مخالفت ناآگاهانه

هرگونه مخالفتى بايد آگاهانه و از روى دليل و برهان باشد. به صرف دور پنداشتن مطلبى از ذهن، نمى توان از در مخالفت با آن برآمد و به تخطئه گوينده آن پرداخت. چه بسيار سخنانى كه بسيار نغز و پرمعنا هستند و آن گاه كه آدمى از باطن سخن آگاه مى شود، انگشت حيرت مى گزد و به گوينده آن آفرين مى گويد. پس بايد سخن ديگران را از زواياى مختلف واكاويد و آن گاه درباره آن داورى كرد. ممكن است سخنى بشنويد كه عجيب و باور نكردنى باشد. در اين حال، نبايد از درِ مخالفت درآييد و گوينده را دروغ گو بپنداريد. انسان تا وقتى كه دليل محكمى بر غلط بودن حرف ديگران ندارد، نبايد آن را تكذيب كند، بلكه بايد دلايل قاطع ارائه دهد. حقيقت اين است كه بعضى از سخنان، درست و واقعى است، ولى عده اى به علت كم سوادى از درك آن عاجزند. بنابراين، پيش از مخالفت با هر سخنى، همه جنبه هاى موضوع را بسنجيد تا مخالفت شما جاهلانه نباشد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

لا تُعادُوا ما تَجْهَلُونَ فَانَّ اكْثَرَ الْعِلْمِ فِيما لا تَعْرِفُونَ.(2)

با آنچه نمى دانيد، دشمنى نكنيد؛ چون بخش بزرگى از دانش در محدوده دانسته هاى شما نيست.

درگير نشدن با افراد پست

آموزه هاى دينى، آدمى را به كرامت و بزرگ منشى رهنمون مى سازد و از او مى خواهد در رويارويى با افراد نادان، كريمانه از كنارشان بگذرد؛ زيرا هرگونه مشاجره اى در نهايت به زيان افراد باشخصيت و بزرگوار خواهد بود. ازاين رو، هر انسان عاقلى بايد از ايجاد درگيرى با ديگران خوددارى كند. اين مسئله زمانى اهميت بيشترى دارد كه طرف مقابل، شخص پست و نانجيبى هم باشد. چنين كسى براى از بين بردن طرف مقابل، از هيچ كار ناجوان مردانه اى دريغ نمى كند و به تنها چيزى كه فكر مى كند، از ميان برداشتن رقيب است. انسان پست و فرومايه به هيچ اصل اخلاقى پاى بند نيست و با نسبت دادن اتهام هاى بى جا، شخصيت ديگران را مسخ مى كند و صورت قضيه را به گونه اى دگرگون مى كند كه ساده انديشان، او را مقصر به شمار مى آورند و از ارج و منزلتشان به شدت كاسته مى شود. كمترين خرده اى كه به چنين فردى مى توان گرفت، اين است كه چرا خودش به درگيرى با چنين افرادى پرداخته است. همچنين اين وضعيت، راه را براى پرخاشگرى ديگران با انسان در صحنه هاى

خطاب مؤدبانه

اگر به شئون ديگران احترام گذاشته نشود و با صداى بلند يا با امر و نهى يا الفاظ نامناسب مورد خطاب قرار گيرند، واكنش آنها نيز نامناسب خواهد بود. نرم و ملايم سخن گفتن سبب نزديكى قلب ها و برقرارى ارتباط صميمانه مى شود و در پرتو اين هم دلى، كارها نيز به نتيجه مطلوب نزديك مى شود. باوجود اين، متأسفانه بعضى ها در صدا زدنِ افراد ادب را رعايت نمى كنند، درحالى كه اگر ديگران آنها را بدان گونه بخوانند، عصبانى مى شوند و حتى پاسخشان را هم نمى دهند. جاى تعجب است افرادى كه خود را در موضع برتر مى بينند و خطاب پرخاشگرانه دارند، وقتى كه نيازمند كمك ديگران باشند، چنان مؤدبانه و محترمانه صحبت مى كنند كه گويا آن شخص ديروزى نيستند. بنابراين، آن گونه كه انتظار داريد ديگران با شما برخورد كنند، با مردم رفتار كنيد و مطمئن باشيد سخن شايسته، نه تنها از ارج و قرب آدمى نمى كاهد، بلكه مقام و منزلت او

چشم ندوختن به فرومايگان

مسلمانان مانند يك پيكرند و در غم و شادى بايد در كنار يكديگر باشند. كمك رسانى به ديگران در دين اسلام، پاداش هاى فراوانى دارد و احكامى چون احسان، قرض الحسنه و مانند آن براى اين منظور تشريع شده است اسلام در كنار آن، پيروانش را عزت مند مى خواهد و سفارش مى كند تا آنجا كه ممكن است شأن و ارزش خود را حفظ كنند و در پى رفع نيازمندى هاى خود به سوى هر كسى دست نياز دراز نكنند. اصولًا ممكن است در زندگى دچار كمبودهايى شويد و به كمك اقتصادى نياز داشته باشيد. در چنين مواردى تا آنجا كه ممكن است، بكوشيد از ديگران كمك نخواهيد. اگر خداى ناكرده ناگزير شديد، تلاش كنيد از افراد پست همت و فرومايه كمك نگيريد؛ زيرا آنها آن قدر ناجوان مرد و پليدند كه شما را دچار پشيمانى و شرمندگى خواهند كرد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

پرهيز از لباس شهرت

بعضى از مردم مى خواهند تافته جدابافته باشند و به هر شكل ممكن زبانزد خاص و عام شوند. ازاين رو، از شيوه هاى مختلف براى رسيدن به اين مقصود استفاده مى كنند. بعضى با ساختن ساختمان هاى آن چنانى، برخى ديگر با تهيه ماشين هاى ويژه و شمارى ديگر نيز با پوشيدن لباس هاى خاص مى كوشند انگشت نماى مردم شوند. پوشيدن لباس شهرت، كار درستى نيست. لباس شهرت، لباسى است كه پوشيدنش در جامعه معمول نباشد و با پوشيدن آن، انسان مورد غيبت، تهمت يا تمسخر افراد قرار مى گيرد. انسان به جاى كسب شهرت از اين راه ها بايد بكوشد تا با دانش اندوزى، پرهيزكارى و نيكوكارى، نام خويش را بر كتيبه هستى ماندگار سازد. در غير اين صورت، اين شهرت ها، خيالى است و هيچ سودى براى انسان ندارد. ازاين رو، حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

الْبَسْ مالا تَشْتَهِرُ بِهِ وَ لايُزْرِى بِكَ.(4)

پرهيز بدهكارى

بعضى از انسان ها بر اثر بدهكارى و انباشته شدن بدهى ها و ناتوانى از پرداخت آن، كم كم به دروغ گفتن روى مى آورند و در رديف دروغ گويان حرفه اى درمى آيند. براى پيش گيرى از اين كار بايد از ميزان بدهكارى كاست تا به پى آمدهاى بد آن دچار نشد. اگر آدمى به آنچه روزى اوست، قانع باشد و بر اثر زياده خواهى در پى تقاضاى وام برنيايد، شخصيت خود را زير سؤال نمى برد. چه خوب است انسان ابتدا توانايى خود را در بازپرداخت وام ها بسنجد، آن گاه قرض بگيرد تا در زمان بازپرداخت قرض خود دچار مشكل نشود و خود را به دروغ نيالايد.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

كَثْرَةُ الدَّيْنِ تَصِيرُ الصَّادِقَ كاذِباً و الْمُنْجِزَ مُخْلِفاً.(2)

بدهكارى زياد، راست گو را دروغ گو و خوش قول را بدقول مى كند.

در سخنى ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند، مى فرمايد:

تذكر دوستانه

مؤمنان، آيينه يكديگرند و بايد در برطرف كردن كاستى ها و عيب ها به يكديگر كمك كنند. بنابراين، شايسته است كه عيب هاى دوستانمان را به آنها بگوييم تا درصدد برطرف كردن آنها باشند. البته اين تذكر بايد به گونه اى باشد كه آبرويشان محفوظ بماند. به اين منظور، تذكر بايد به صورت پنهانى صورت گيرد وگرنه ممكن است غرورشان بشكند و واكنش منفى نشان دهند. در واقع، كسى كه عيب دوستش را به آنها گوشزد نمى كند، خيانت كرده است. همچنين كسى كه در حضور جمع، عيب دوستش را بازگو مى كند، مايه آبروريزى او مى شود و زمينه اصلاح و هدايتش را از بين مى برد. با چنين برخوردى، شخص هرگز عيب خود را برطرف نمى سازد. بنابراين، هر چه تذكرها غيرمستقيم باشد، اثربخش تر خواهد بود و در صورت نياز و ضرورت، اگر قصد تذكر مستقيم را داشته باشد، بايد به صورت پنهانى و طرفينى، با مقدمه چينى و به كار بردن ادبياتى مناسب بيان شود. اگر كسى عيب برادران دينى خود را ناديده بگيرد و نسبت به اصلاح او احساس مسئوليت نكند، بايد دانست در اصل، دشمن اوست و با اين كار، زمينه هاى رشد و هدايت دوست خود را از بين برده است. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

پندآموزى

دل هاى انسان ها در طول زمان زنگار مى گيرد و سخنان آموزنده، وسيله اى براى زنگارزدايى و صيقل كارى است. آدميان در هر پست و مقام و در هر وضع و شرايطى به موعظه نيازمندند؛ زيرا آلودگى هاى زندگى مادى خواه ناخواه گردى از غفلت و بى خبرى بر روح مى افكند.

انسان بر اثر دورى از پند و موعظه به بى راهه مى افتد. در چنين حالى است كه بيش از هر زمان ديگرى به موعظه و نصيحت نيازمند است. اين پندها همچون باران پاييزى، غبار را از وجود انسان مى زدايند و به روحش، صفا مى بخشند و سرزمين وجود، با پند و موعظه، جانى تازه مى گيرد.

حضرت على عليه السلام در سخنى ديگر كه شيعه و اهل سنت روايت نموده اند، مى فرمايد:

احْىِ قَلْبَكَ بِالْمَوْعِظَةِ ....(3)

قلب خود را با اندرز زنده كن ....

دورانديشى

تصميم گيرى براى انجام دادن هر كارى بايد با تأمل و تدبّر همراه باشد.

تصميم گيرى شتاب زده و بدون تفكر به نتيجه نمى رسد و زيان هاى جبران ناپذيرى هم در پى دارد. بنابراين، انسان در عين تلاش براى تصميم گيرى در امور زندگى، بايد هميشه آينده نگرى و دورانديشى را در نظر گيرد تا خداى نكرده در چاهى نيفتد كه ناخودآگاه با دست خود مى كَنَد. در اين راستا آدمى براى انجام دادن هر كارى بايد افزون بر دقت كردن، از ديگران هم نظرخواهى كند. گاهى لازم است كه كار را به گونه اى آغاز كنيم كه اگر لازم شد، بتوانيم آن را رها كنيم، نه آنكه از اول، تمام پل ها را پشت سرمان خراب كنيم و در تنگنا قرار گيريم. پس شايسته است آدمى هر زمان تصميم به انجام كارى دارد، درباره عاقبت آن بينديشد و اگر فرجام آن رشد بود، انجام دهد و گرنه رها سازد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

لاخَيْرَ فِى عَزْمٍ بِلا حَزْمٍ.(1)

تصميم قاطع بدون دورانديشى سودى ندارد.

در سخنى ديگر به روايت اهل سنت مى فرمايد:

مِنَ الْحَزْمِ الْعَزْمُ وَ مِنْ سَبَبِ الْحِرْمَانِ الْتَوَانِى.(2)

عَزم از دورانديشى برمى خيزد و سستى اراده سبب محروميت است.

دوست گزينى

هم نشينى با دوستان خواه ناخواه بر اخلاق و رفتار انسان اثر مى گذارد و او را به راه صواب يا انحراف مى كشاند. اثرگذارى در خوى و خصلت هاى دوستان، گريزناپذير است، همچنان كه ممارست با عطرهاى دل نواز يا خارهاى جراحت زا اثر مثبت يا منفى به همراه دارد. در اين زمينه، غالباً انسان ها با كسانى هم نشين و رفيق مى شوند كه از نظر عقيده و رفتار با يكديگر سنخيت داشته باشند. بنابراين، يكى از بهترين راه هاى شناخت ديگران آن است كه ببينيم آنها با چه كسانى معاشرت دارند.

بسيارى از اوقات اگر بخواهيم در مورد ديگران تحقيق كنيم، نمى توانيم آن گونه كه بايد و شايد، از خود آنان اطلاعات درستى به دست آوريم. در اين موارد، از راه معاشرت هاى افراد مى توان به نتايج بهترى دست يافت.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

اخْتَبِرُوا النَّاسَ بِإِخْوانِهِمْ(1)

مردم را به دوستانشان بشناسيد.

راه ديگرى كه آن حضرت براى شناخت افراد ارائه مى كنند، شناخت اشخاص به وسيله دشمنان آنهاست. بنا بر نقل اهل سنت از آن حضرت است كه فرمود:

اذَا ارَدْتَ انْ تُصَادِقَ رَجُلًا فَانْظُر مَنْ عَدُوُّهُ.(2)

هرگاه خواستى با كسى دوستى كنى، به دشمنش بنگر كه چه كسى است.

حفظ آبرو

آبرو از مهم ترين سرمايه هاى انسان است. انسان بايد هميشه مراقب باشد كه مبادا سخنى يا كارى از او سربزند و آبرويش را به خطر اندازد.

گاهى انسان كارى مى كند يا سخنى مى گويد كه صادقانه و از روى نيت پاك و خداپسندانه است، ولى از آنجا كه به كُنه آن توجه ندارد، در معرض اتهام ديگران قرار مى گيرد و آبرويش به خطر مى افتد. شايسته است كه با دورانديشى و دقت در سخنان و رفتار خود، بهانه سوءاستفاده براى ديگران را فراهم نكند. آبروى رفته به آسانى بازنمى گردد و مرگ آبرو، گوشه نشينى و انزوا و از دست دادن موقعيت هاى فردى و اجتماعى را به دنبال دارد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

لا تَجْعَلْ عِرْضَكَ عَرَضاً لِقَوْلِ كُلِّ قائلٍ.(1)

آبروى خود را در معرض سخنان ديگران قرار مده.

در سخنى ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند، مى فرمايد:

مَاءُ وَجْهِكَ جَامِدَةٌ يُقطِرُّهُ السُّؤَالُ فَانْظُرْ عِنْدَ مَنْ تُقْطِرُه.(2)

آبروى تو جامد است و دست نيازمندى به سوى ديگران دراز كردن آن را قطره قطره آب مى كند. پس نيك بنگر كه آن را نزد چه كسى مى ريزى.

بخش دوّم: نبايدها

خودبزرگ بينى

انسان يكتاپرست كه خداى سبحان را سرچشمه كمال مى داند و باور دارد هر نعمتى از جانب اوست، در برابر خداوند و انسان هاى ديگر فروتن است و هيچ گاه خود را از ديگران برتر نمى بيند. او نيك مى داند كه خودبزرگ بينى يكى از صفات زشت است. دارنده اين صفت هميشه خود را برتر و بهتر از ديگران مى پندارد. اين صفت از كمبودى كه شخص در خود احساس مى كند، برمى خيزد كه ممكن است روحى، جسمى، اقتصادى يا اجتماعى باشد. بايد دانست بر خلاف تصور متكبران، آنها كه باد غرور و نخوت در سر دارند، در اذهان مردم، پست و حقيرند. به راستى، آدمى در برابر چه داشته ماندگارى بر خود مى بالد؛ جسم چند روزه و استخوان هايى كه كهنه و پوسيده مى شوند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

اوَّلُهُ نُطْفَةٌ وَ اخِرُهُ جِيفَةٌ وَ هُوَ قائِمٌ بَيْنَها وِعاءً لِلْغائطِ ثُمَّ يَتَكَبَّرُ.(2)

افراط در دوستى

اسلام براى دوستى و هم نشينى، ارزش فوق العاده اى قائل است.

ازاين رو، شاخص هايى براى انتخاب دوست، معرفى و به دقت در گزينش دوست، سفارش فراوانى كرده است. از آنجا كه بشر ذاتاً اجتماعى آفريده شده، ناگزير است در زندگى، دوستانى براى خود انتخاب كند. هم نشينى با دوستان، اگر دوستان خوبى باشند، براى انسان بسيار سودمند است. در اين ميان، چون دوست صميمى و دل سوز كم است، انسان بايد تا آنجا كه مى تواند، از معاشرت هاى بى رويه بكاهد؛ چون اگر اين نشست و برخاست ها بى حساب و كتاب باشد، زيان هاى جبران ناپذير روحى و جسمى براى او به بار مى آورد. از سوى ديگر، كسانى كه در زندگى دوستان بسيارى دارند، كمتر به امور و تكاليف خود مى رسند؛ چون وقتشان صرف معاشرت و گفت وگوهاى بسيار و بى مورد مى شود و فرصت نمى كنند به كارهاى اساسى خويش برسند. اين افراد برنامه ريزى درستى براى زندگى خود ندارند. در نتيجه، ناگهان متوجه مى شوند كه

هم نشينى با بدان

همان طور كه انسان بر اثر نزديكى با گل و گلاب بوى خوش مى گيرد، خلق وخوى او نيز بر اثر هم نشينى با دوستان اثر خوب يا بد مى پذيرد.

ازاين رو، در اسلام به انتخاب دوست و هم نشين خوب بسيار سفارش شده است. برخى از مردم با بدان معاشرت مى كنند و چون چهره واقعى آنان را خوب نمى شناسند، ادعا مى كنند كه اين معاشرت ها از آن روست كه آنها را نسبت به وظايف دينى و اخلاقى شان آشنا سازند. آنان معمولًا در اين

غشّ در معامله

داد و ستد از ضرورت هاى زندگى دنيايى است. در اين راستا، با خدمت رسانى و تأمين نيازهاى زندگى مردم به قصد قربت مى توان وسيله تعالى و تكامل خويش را فراهم ساخت، به شرطى كه هدف و مقصد گم نشود. متأسفانه برخى انسان هاى سست ايمان، به نامِ كسب و كار و داد و ستد، به شكل هاى مختلف، مردم را فريب مى دهند و از راه نامشروع، كيسه هاى خود را پر مى كنند و خوش حالند كه مالى انباشته اند، غافل از اينكه با چنين كارهايى هر چه بيشتر از شرف و انسانيت دور مى شوند.

چاپلوسى

چاپلوسى براى به دست آوردن موقعيتى نزد افراد صاحب منزلت يا به دست آوردن مالى از افراد ثروتمند صورت مى پذيرد. چاپلوسى معمولًا از حرص و طمع سرچشمه مى گيرد و انسان به طمع مال به اين كار دست مى زند تا خود را به صاحبان مال نزديك سازد. چاپلوسى از قدر و منزلت

شهادت دروغ

هيچ چيز در دنيا مانند دروغ و شهادت ناروا، زشت و ناپسند نيست.

سفارش جدى پيشوايان دين براى تزكيه و تهذيب، در پيش گرفتن راستى و صداقت است. آنان راست گويى را مايه نجات آدمى مى دانند و معتقدند انسان مؤمن نبايد هيچ گاه خود را به زشتى دروغ بيالايد. با اين حال مى بينيم كسانى كه جز به منافع مادى نمى انديشند، بسيارى از اوقات با شهادت هاى دروغين به پاى مال كردن حق ديگران مى پردازند. آنها در اين راه، آشنا و بيگانه نمى شناسند و هرجا كه منافع مادى شان ايجاب كند، به سادگى، شهادت ناحق مى دهند، بدون آنكه دچار عذاب وجدان شوند. يك روز به نفع شما شهادت مى دهند و فردا به زيان شما؛ تا سنگينى كفه ترازو به كدام سو باشد. بايد از اين افراد دورو و دسيسه هايشان همواره بر حذر بود كه حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ شَهِدَ لَكَ بِالْباطِلِ شَهِدَ عَلَيْكَ بِمِثْلِهِ.(1)

هر كس به سود تو شهادت باطل دهد، به زيان تو نيز چنين خواهد كرد.

زيرا اين گونه انسان ها نه به دين پاى بندند تا از چنين كارى دورى كنند و نه به اصول انسانى آن حضرت به نقل اهل سنت مى فرمايد:

لا مُرُوَّةَ لِلكَذُوبِ.(2)

دروغ گو جوان مردى ندارد.

بخل ورزى

كريمان و بخشندگان افزون بر اينكه نزد ديگران بزرگوارند، در درون خود نيز احساس آرامش و آسايش دارند، ولى انسان هاى خسيس هماره در رنج و عذاب هستند و از نظر معنوى هم جزو عقب افتادگان كاروان انسانيتند. به همين دليل، دل بستن بيش از اندازه به مال دنيا نشانه پست همتى است؛ چون كسى كه همت عالى داشته باشد، مقام خود را بالاتر از آن مى داند كه قدرت دل كندن از مال و دارايى را نداشته باشد.

البته ولخرجى هم كار ناپسندى است؛ چون مال در حقيقت امانتى است كه خداوند به انسان سپرده است تا آن را براى برآوردن نيازهاى زندگى خود يا ديگران مصرف كند. كسى كه اين امانت را بيهوده صرف مى كند، به امانت الهى خيانت كرده است. به راستى، چگونه انسانى مى تواند به خود بقبولاند پس از آنكه سختى ها و مشكلات را بر خود هموار ساخته و مالى اندوخته است، از هزينه كردن دارايى براى خود، فرزندانش و برادران دينى اش كوتاهى كند. كسى كه ثروت خود را وسيله اى براى گشودن درهاى بهشت قرار مى دهد و با عقل و تدبير برنامه ريزى درست و آن را در اختيار ديگران قرار مى دهد، بى شك، مورد توجه خداوند و محبوب خلق خواهد بود.

امام على عليه السلام در نكوهش اين خصلت مى فرمايد:

ابْخَلُ النَّاسِ مَنْ بَخِلَ عَلى نَفْسِهِ بِمالِهِ وَ خَلَفَهُ لِوُرَّاثِهِ.(1)

خسيس ترين مردم كسى است كه از مصرف مال براى خودش دريغ كند و مالش براى وارثان بماند.

زياده روى در توبيخ

يكى از روش هاى تربيتى، ارشاد و راهنمايى با زبانى نرم و ملايم است. هيچ انسانى دوست ندارد پيوسته مورد نكوهش ديگران قرار گيرد، ولى اگر اين راهنمايى ها غيرمستقيم ارايه شود، خواهد پذيرفت. متأسفانه گاهى افرادى به بهانه اينكه مى خواهند شخصى را نصيحت و اصلاح كنند، به سرزنش او مى پردازند و در اين كار افراط مى كنند. بى شك، چنين توبيخ هايى، نه تنها جنبه تربيتى و سازنده ندارد، بلكه در طرف مقابل عقده و ناراحتى ايجاد مى كند و سبب مى شود نسبت به گوينده احساس لجاجت و دشمنى هم پيدا كند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

الْافْراطُ فِى الْمَلامَةِ يَشُبُّ نارَ الْلِّجاجَةِ.(2)

زياده روى كردن در سرزنش موجب برافروخته شدن آتش لجاجت مى شود.

در سخنى ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند، در اين باره مى فرمايد:

إذا عاتَبْتَ الْحَدَثَ فَاتْرُكْ لَهُ مَوْضِعَاً مِنْ ذَنْبِهِ لِئَلّا يَحْمِلَهُ الْاحْرَاجُ عَلَى الْمَكَابَرَةِ.

زياده گويى

كم گويى و گزيده گويى نشانه حكمت است. زياده روى در هر كارى ناپسند است و در سخن گفتن محسوس تر است. انسان هاى زياده گو به تدريج موقعيت و اعتبار خود را از دست مى دهند و اين كار سبب مى شود اطرافيان از او فاصله بگيرند. البته انسان ها هميشه به هم صحبت نياز دارند و بايد با سخن گفتن به آرامش برسند. قدرت بيان، نعمتِ ارزشمندى است كه خداوند آن را در ميان موجودات به اشرف مخلوقات عنايت فرموده است. در پرتو سخنان آموزنده، انتقال تجربه صورت مى گيرد. هنگام صحبت كردن با ديگران تلاش كنيد، گفتارتان ملال آور نباشد. از تكرار مطالب بپرهيزيد و طرف مقابل را مجبور به شنيدن سخنانتان نكنيد.

هيچ گاه جانب اعتدال را از دست ندهيد و به اندازه و آرام سخن بگوييد تا براى ديگران نيز لذت بخش و شادى آفرين باشد. اين كار پايه هاى دوستى و هم نشينى را تحكيم مى كند. حضرت على عليه السلام در سخنى آموزنده مى فرمايد:

كَثِرَةُ الكَلامِ يُمِلُّ الإخوان.(1)

زياده گويى، دوستان را خسته مى كند.

ازاين رو، بهتر است يا انسان كم گويى كند و اگر سخن نيك نمى تواند بگويد، سكوت كند كه حضرت در كلامى ديگر كه اهل سنت و شيعه نقل كرده اند، مى فرمايد:

خوش حالى از شكست ديگران

شايسته نيست كه انسان از شكست ديگران خشنود شود. حتى اگر با ديگرى اختلاف دارد، نبايد از شكست و گرفتارى آنان اظهار رضايت كند؛ انسان مؤمن حتى براى نجات جان مخالفان خود، جانش را به خطر مى اندازد. او نه تنها از سقوط مخالفان دل شاد نمى شود، بلكه برعكس به كمك آنها نيز مى شتابد. شايسته نيست در دنيايى كه هيچ كس از فرداى خويش باخبر نيست، از فرو افتادن و شكست خوردن ديگران مغرور و شادمان شود. حضرت على عليه السلام بنابر نقل شيعه و اهل سنت مى فرمايد:

لا تَفْرَحَنَّ بِسَقْطَةِ غَيْرِكَ فَانَّكَ لا تَدْرى ما يُحْدِثُ بِكَ الزَّمانُ.(2)

از زمين خوردن كسى خوش حال مباش؛ زيرا نمى دانى روزگار چه بر سرت خواهد آورد.

شرم بى جا

حيا از ويژگى هاى اخلاقى اهل ايمان و عاملى براى دور نگه داشتن آدمى از آتش دوزخ به شمار مى رود. بنابراين، بايد تا آنجا كه مى توانيم، خود را به زيور حيا آراسته سازيم. گاهى اوقات انسان در موقعيتى قرار مى گيرد كه بايد از حقوق خود دفاع كند يا با دادن تذكرى، ديگران را از كارهاى ناشايست بازدارد. با اين حال، توانايى اين كار را ندارد و آن را به حساب شرم و حياى خود مى گذارد، در حالى كه حيا با شرم بى جا تفاوت

آرزوى مرگ ديگران

ممكن است انسان در زندگى اجتماعى با ديگران اختلاف پيدا كند و گاهى زيان هاى جسمى يا مالى نيز متوجه او شود. بعضى ها وقتى با كسى اختلاف پيدا مى كنند، براى آنكه عقده دل خود را خالى كنند، براى ديگرى آرزوى مرگ مى كنند و او را مورد لعن و نفرين قرار مى دهند كه عادت بسيار زشتى است. اين افراد داراى روحيه انتقام جويى اند، تا اندازه اى كه حاضرند براى شادى خود، جان و مال ديگران نابود شود. اين در حالى است كه انسان مؤمن هرگز حاضر نيست شاهد مرگ و نابودى ديگران باشد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

شَرُّ النَّاسِ مَنْ يَبْتَغىِ الْغَوائِلَ لِلنَّاسِ.(3)

بالاترين عيب

بى شك، هر انسانى كم و بيش عيب هايى دارد. برخى عيب هاى خود را مى بينند و اميدوارند كه آنها را به تدريج برطرف كنند و برخى ديگر نه تنها عيب شان را نمى بينند، بلكه با تقديس خود، عيب شان را به ديگران نسبت مى دهند. اين كار از دو جهت آفت زاست. اول اينكه وقتى به وجود عيب در خويش معترف نباشيم، چگونه مى توانيم در پى اصلاح آن برآييم. پس از اين نظر، آن عيب همواره با ما خواهد بود. ديگر اينكه با فرافكنى، ديگران را به عيبى متهم مى كنيم كه هرگز در آنان نيست و تنها به پندار خود به آنان نسبت ناروا داده ايم. امام على عليه السلام مى فرمايد:

اكْبَرُ الْعَيْبِ انْ تَعِيبَ غَيْرَكَ بِما هُوَ فِيكَ.

بزرگ ترين عيب اين است كه عيبى را كه در تو هست، به ديگران نسبت دهى.

تغافل

برخى افراد در مقابل هر كارى، واكنش تندى نشان مى دهند و با اين كار، فكر و روح خود را درگير و زندگى را بر خود و اطرافيانشان دشوار مى سازند. اينان از كاه، كوه مى سازند و كار را از آنچه هست، بدتر و پيچيده تر مى كنند، به گونه اى كه گره هايى در زندگى شان ايجاد مى شود كه ديگر به راحتى قابل گشودن نيست. ممكن است شخصى از روى نادانى، سخن ناروايى به شما بگويد و تلاش كند براى رسيدن به مقاصد نامطلوبش، با شما درگير شود. در چنين مواردى، مصلحت ايجاب مى كند كه سخن او را نشنيده بگيريد تا جلوى شرارت او گرفته شود و از شرش در

دشمنى با مردم

برقرارى ارتباط صميمى و نزديك با مردم، يكى از رمزهاى موفقيت آدمى است. خداوند كريم در قرآن به پيامبرش فرمان مى دهد كه بال عطوفتت را زير پاى پيروانت بگستران.(3) به طور كلى، جاذبه شخصيتى هر كس، تا حد زيادى مرهون رفتار محبت آميز او با مردم و رعايت ارزش و

دروغ بستن به بزرگان

دروغ، خانه دل انسان را سياه مى كند و سبب وارونه ساختن حقايق مى شود. دروغ گويى در هر شكل آن منفور و مغضوب خداوند است.

كتاب نامه

1. ابوحامد غزالى، احياء علوم الدين، بيروت، دارالمعرفة.

2. محمد بن حبيب الله شنقيطى، اميرالمؤمنين على بن ابى طالب فى مناقبه ومشاهده و حكمه (كفاية الطالب)، بيروت، دار ابن زيدون، چاپ اول، 1409 ه. ق.

3. ابن جرير طبرى، تاريخ الامم و الملوك، بيروت، منشورات اعلمى.

4. محمد بن سلامه قضايى، دستور معالم الحكم و ماثور مكارم الشيم، بيروت، شركت دارالارقم بن ابى ارقم، 1418 ه. ق.

5. على الجندى، محمد يوسف محجوب، محمد ابوالفضل ابراهيم، سجع الحمام فى حكم الامام اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام، قاهره، مكتبة الانجلو المصرية، 1967 م.

6. على متقى هندى حنفى، كنز العمال، بيروت، مؤسسه الرسالة.

7. اسماعيل بن محمد عجلونى، كشف الخفاء، بيروت، دارالكتب العلميه، چاپ دوم، 1408 ه. ق.

8. احمد بن حجر عسقلانى شافعى، فتح البارى فى شرح صحيح البخارى، بيروت،

پي نوشتها

[1] ( 1). جلال الدين مولوى، مثنوى و معنوى، تهران، امير كبير، 1369، ج 9، دفتر اوّل، صص 187 و 183

[2] ( 1). بقره: 207

[3] ( 2). مائده: 55

[4] ( 3). انسان، 9

[5] ( 4). من جاهدنا فينا لنهدينّهم سبلنا وانّ اللَّه لمع المحسنين.( عنكبوت، 69) يا أيّها الذين آمنوا ان تتّقوا اللَّه يجعل لكم فرقاناً( انفال، 29)

[6] ( 5). وانزل اللَّه عليك الكتاب والحكمة وعلّمك ما لم تكن تعلم( نساء، 113)

[7] ( 1). عمر بن بحر حاجط، البيان و التبيين، بيروت، دار صعب، ج 1، ص 58

[8] ( 2). مطلوب كل طالب، ص 2

[9] ( 1). خطيب بغدادى، تاريخ بغداد، ج 13، ص 188

[10] ( 2). شيخ طوسى، الامالى، ص 479

[11] ( 1). نهج البلاغه، نامه 53

[12] ( 2). محمدبن يعقوب كلينى، الكافى، ج 8، ص 69

[13] ( 1). نهج البلاغه، نامه 46

[14] ( 2). كافى، ج 1، ص 294

[15] ( 1). نهج البلاغه، نامه 53

[16] ( 2). همان